Зангезур дәлізі мәселесі көтерілген сәттен бастап, ол Иран мен Әзербайжан арасындағы ең өткір тақырыптардың біріне айналды. Бұл дәліз Әзербайжанның негізгі аумағын Нахчыван Автономиялық Республикасымен Армения арқылы байланыстыруға бағытталған.
Тегеран дәліз «Арменияның егемендігі мен аумақтық тұтастығын бұзады» деп мәлімдеп, өзін армян мүдделерінің қорғаушысы ретінде көрсеткенімен, сарапшылар мұны Иранның өз транзиттік әлеуетіне төнетін қауіппен байланыстырады. Иран Зангезур дәлізі іске қосылса, Армения арқылы Ресей мен Еуропаға шығатын өзінің сауда жолдары екінші орынға түседі деп есептейді.
Алайда, бұл жобаны қабылдамау және оған саяси-дипломатиялық қарсы тұру Тегеран үшін күтпеген салдарға әкелді. 2020 жылғы 10 қарашадағы үшжақты мәлімдемеге сәйкес дәліз қауіпсіздігі Ресейдің бақылауында болуы тиіс еді, бірақ 2025 жылғы 8 тамызда Вашингтонда қол қойылған американо-армян келісімі бойынша дәлізді енді америкалық компания басқарады. Бұл жайт Иран үшін аса жағымсыз жағдай болып отыр.
Сонымен бірге, Мәскеу де бұл шешімге риза емес, себебі Ресей мұны Оңтүстік Кавказдан ығыстыру және болашақта НАТО күштерінің аймаққа ену қаупі ретінде көреді.
Иран президенті Масуд Пезешкиан мен Сыртқы істер министрі Аббас Арагчи консерваторлардан айырмашылығы, Зангезур дәлізіне қатысты сабырлы ұстаным танытуда. Арагчидің айтуынша, Армения мен Әзербайжанның бірлескен мәлімдемесінде Иран үшін маңызды үш қағида — егемендікті құрметтеу, аумақтық тұтастық және шекаралардың өзгеруіне қарсы тұру — қамтылған.
Ал қарсы лагерьде Жоғарғы көшбасшы Әли Хаменеи төңірегіндегі консерваторлар, әсіресе Ислам революциясы сақшылары корпусы (КСИР) тұр. Сарапшылардың пікірінше, бұл тек сыртқы саясатқа қатысты қайшылық емес, сонымен бірге Иран ішіндегі билік үшін күрестің көрінісі. Хаменеи биліктен кеткен соң елдің бағытын анықтауда Пезешкиан мен оған одақтас Лариджани әулетінің ықпалы артуы мүмкін.
Әзербайжан парламентінің депутаты Расим Мусабековтың айтуынша, АҚШ Зангезур дәлізін Оңтүстік Кавказдағы жаңа геосаяси конфигурацияны қалыптастыру құралы ретінде пайдаланып отыр. Бұл жоба тіпті «TRIPP – Trump Route for International Peace and Prosperity» атауымен байланыстырылып жүр.
Ресей келіссөздерге ашық қарсы шыға алмағанымен, олардың АҚШ-пен тікелей өткізілуі Мәскеудің аймақтағы ықпалын әлсіретіп отыр. «Мәскеу бастапқыда тұрақты бейбітшілік орнатуға емес, Әзербайжан мен Арменияны өзіне тәуелді етуге мүдделі болды», — дейді Мусабеков.
Сарапшылардың айтуынша, Зангезур дәлізін іске асыру көп уақыт алмайды, өйткені көлік инфрақұрылымы бұрыннан болған, тек қалпына келтіру қажет. Ал Иран өз баламасы — Араз дәлізін ұсынып отыр, бірақ құрылыс қарқыны баяу.
«Әзербайжан өз ұлттық мүдделерін жақсы біледі және саясатын Мәскеу мен Тегеранның көңіл-күйіне қарай құрмайды. Біздің мақсат — АҚШ-пен әріптестікті нығайту, Түркиямен одақты күшейту, Қытаймен стратегиялық байланыстарды дамыту арқылы аймақтағы тәуелсіздік пен егемендікті қорғау», — деп қорытындылады Мусабеков.