Қазақстанда азық-түлік бағасы соңғы жылдары қоғамның ең көп талқылайтын мәселесінің біріне айналды. Бағаның маусымдық құбылуы, сыртқы факторларға тәуелділік, делдалдар тізбегінің ұзақтығы – инфляцияны үнемі қайрап тұрған ішкі себептердің бір бөлігі ғана. Үкіметтің соңғы отырысында дәл осы күрмеулі мәселені тарқатуға бағытталған маңызды бастама көтерілді: әлеуметтік маңызы бар тауарлар тізімін 23 жаңа өніммен толықтыру.
Бұл – жай ғана «тізім көбейеді» деген ақпарат емес. Бұл – экономиканың ішкі құрылымына қол сұғатын, нарықтың өзін қайта форматтауға әсер етуі ықтимал шешім. Сондықтан мәселенің өзегін тарқатып көрейік.
Неге 23 өнім? Олардың нарықтағы орны қандай?
Сауда және интеграция министрлігінің талдауына сүйенсек, Қазақстандағы инфляцияға ең көп әсер ететін өнімдердің алғашқы отыздығы жасалған. Көрсетілген тізімде біз күнделікті тұтынатын, бірақ ресми түрде әлеуметтік маңызы бар өнімдер қатарында жоқ тауарлар бар: әртүрлі ет түрлері, жаңа піскен балық, жеміс-көкөніс (алма, банан, лимон, қияр, қызанақ), шай, сыр, т.б.
Бұл өнімдердің бір ерекшелігі бар: олардың кейбірі тікелей импортқа тәуелді. Мысалы, банан – толықтай сырттан келеді. Чай – Ресей, Қырғызстан, Үндістан нарығына қарап отыр. Сыр мен балықтың да қомақты бөлігі шетелден жеткізіледі. Яғни бағасының тұрақсыздығы – ішкі өндірістің әлсіздігінен бөлек, сыртқы тербелістермен де байланысты.
Міне, министрлік сол отыздықтың ішінен бағасы халықтың қалтасын ең көп қажайтын 23 өнімді бөліп алып отыр. Алайда нақты атауы әзірге жария етілген жоқ. Бұл – бизнес-қауымдастықпен келіссөз жүруіне байланысты.
Әлеуметтік маңызға ену нені өзгертеді?
Ең шешуші сұрақ – осы. Бүгінде бұл тізімге кіретін тауарларға 15%-дан жоғары сауда үстемесін қоюға заңмен тыйым салынған. Егер жаңа өнімдер осы санатқа өтсе, сауда желілері мен көтерме жеткізушілер үшін жаңа ереже пайда болады:
келісімшарттар толық рәсімделуі керек;
барлық операциялар фискалды чекпен бекітілуі тиіс;
делдалдар тізбегі айқын болады;
сауда үстемесі шектеулі болады.
Бұл механизм бір жағынан баға тұрақтылығын қамтамасыз етсе, екінші жағынан көлеңкелі айналымды қысқартуға көмектеседі. Себебі делдалдық пен «қолма-қол» айналым – бағаны қолдан көтеретін негізгі фактор.
Басқаша айтқанда, үкімет бұл өнімдердің нарығына «жарық түсірмек».
Инфляцияға ықпал етіп отырған өнімдер
Министрдің мәліметінше, 2025 жылдың қазан айында бағаның өсуіне ең көп ықпал еткен өнімдер:
қызанақ – 15,8%
қияр – 7,4%
жаңа балық – 2,6%
банан – 2,8%
фарш – 3%
сүйексіз сиыр еті – 2,2%
қоңыр ет (қазы-қарта емес, базалық ет) – 1,5%
Қызығы, жылдық салыстыруда қызанақтың және қиярдың арзандағаны байқалады. Бұл – маусымдық фактордың айқын көрінісі. Яғни айлық инфляция – асып тұрған, жылдық инфляция – кейде беретін кері сурет. Тізімге енгізілетін өнімдер осы айлық құбылуды тежеуге бағытталады.
Бұл шара қаншалықты тиімді болады?
Әлеуметтік маңызы бар тауарлар тізімінің кеңеюі – нарықты белсенді реттеудің бір тәсілі. Бірақ оның тиімділігі бірнеше факторға тәуелді:
Ішкі өндіріс қуаты. Егер өнім импортқа тәуелді болса, бағаның түпкілікті өзгерісі сыртқы нарыққа қарап қалады.
Сауда желілерінің адалдығы. 15% шектеуді айналып өтудің схемалары көп.
Логистика және маусымдық тәуекелдер. Біздің нарықта көкөніс пен жеміс сақтау инфрақұрылымы әлі толық жетілмеген.
Көлеңкелі айналымды қысқарту. Бұл – үкіметтің басты мақсаты. Егер делдалдар «көлеңкеден» шықса, баға табиғи түрде тұрақталады.
Тізімге 23 өнімді қосу – инфляцияны тоқтатып тастайтын бір сәттік шешім емес. Бірақ бұл – бағаны қолдан өсіретін жосықсыз ойыншыларға тосқауыл қоюдың маңызды қадамы.
Неге қазір?
Қараша айында әлеуметтік маңызы бар тауарлар бағасының өсуі алғаш рет нөлге жақындады. Яғни нарық біраз тұрақталған. Үкімет осы тыныс алған сәтті пайдаланып, ұйымдастырушылық реформаларды бастауға тырысуда.
Бұл – инфляцияға қарсы саясаттың жаңа циклі. Бұған дейінгі тәсілдер қысқа мерзімді нәтиже бергенімен, тұрақтылыққа алып келмеді. Ал енді мақсат – нарықтың өзін ашық әрі есепті ету.