Қазақстан қоғамы алдағы салық реформасын жылы қабылдап отырған жоқ. DEMOSCOPE-тың қараша айында өткізген жаңа зерттеуі көрсеткендей, тұрғындардың басым бөлігі – 61,4% – ҚҚС мөлшерлемесінің 12%-дан 16%-ға көтерілуі тұрмыс деңгейін нашарлатады деп есептейді. Бұл – салықтың өзі емес, оның ел экономикасына түсіретін ықтималы салмағынан туындаған күдік.
Сауалнама нәтижелерін оқығанда қоғамның мазасыздығы құр эмоционалды реакция емес екенін байқайсың. Жауаптардың құрылымына қарағанда, адамдар өз уайымдарын күнделікті өмірмен байланыстырады: тауарлар қымбаттайды, жұмыс орындары қысқарады, шағын бизнеске қысым күшейеді. Бұл кәдімгі далалық болжам емес — Қазақстан экономикасының соңғы жылдардағы динамикасын көрген адамның табиғи рефлексі.
Тұрғындардың 32,4%-ы ҚҚС өсімі «өмірді айтарлықтай нашарлатады» десе, тағы 29%-ы «аздап төмендетеді» деп санайды. Қалғандарының бір бөлігі өзгеріс байқалмайды дейді, тек 9% ғана керісінше оң әсер күтеді. Демек, елдегі көңіл күй біржақты емес – бірақ пессимистік топ айқын басым.
Бағаның қымбаттауы – басты қорқыныш
Зерттеу нәтижесінде ең жиі айтылған қауіп – бағаның көтерілуі. Респонденттердің 65,5%-ы ҚҚС өскен күні дүкендердегі сөре тілінің де өзгеретінін біліп отыр. Қазақстандағы баға динамикасы соңғы екі жылда халық көңілін ерекше тоздырғаны белгілі: инфляция төмендеді дегенмен, базалық тауарлар бағасы баяуламай тұр. Бұл жағдайда жаңа салық реформасы қоғам үшін қауіпті фактор ретінде қабылдануы түсінікті.
Шағын бизнес – өзгерістің алғашқы соққысы
Қоғамда ең көп талқыланған мәселе – МСБ-ға төнетін қауіп. Халықтың 63,6%-ы бұл өзгеріс бизнеске теріс әсер етеді дейді. Мұндай скепсис кездейсоқ емес: Қазақстанда шағын кәсіпорындар көбіне төмен маржамен жұмыс істейді, ал қосымша 4% салық олардың тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Цехы бар кәсіпкерден бастап, кофейня, дүкен иелеріне дейін ҚҚС – тек бухгалтерлік бап емес, табыс пен шығынның арасындағы нәзік тепе-теңдік.
Сауалнамаға қатысқан кәсіпкерлердің 70,5%-ы бұл өзгерісті қолдамайтынын ашық білдірген. Бұл – техникалық деталь емес, экономиканың тіреуіш қабатының көңіл күйі. Үкімет үшін бұл сигналды елемеу — қателік болар еді.
«Мемлекет ұтады, халық ұтпайды» деген түсінік басым
Зерттеу көрсеткен тағы бір қызық жайт – реформадан кім пайда көреді деген сұраққа жауаптар. 63,8% респонденттің ойынша, ең үлкен бенефициар – мемлекет. Ал халық пен бизнес бірінші кезекте зардап шегеді дейді. Бұл – мемлекеттің қаржыны қалай жұмсайтынына қатысты терең недоверие барын білдіретін көрсеткіш.
Қосымша түсімдер барса да олардың әлеуметтік бағдарламалар мен инфрақұрылымға тиімді жұмсалатынына сенім төмен: 55% респондент «мемлекет жаңа түсімді тиімді пайдаланады» деген пікірге сенбейді.
Халықтың жартысы жаңа кодекс туралы мүлде білмеген
47,5% азамат жаңа Налоговый кодекс жайлы алғаш рет естігенін айтқан. Яғни, елдің жартысы өміріне тікелей әсер ететін өзгерістер туралы дер кезінде ақпарат алмаған. Бұл – коммуникация дағдарысының айқын белгісі. Үкіметтің реформаны түсіндіру жұмыстары жеткілікті деңгейде жүрген жоқ.
Ал кәсіпкерлер арасында хабардарлық жоғары — 69,6%. Бұдан шығатын қорытынды айқын: реформа туралы ең көп білетін топ – реформаға ең көп алаңдаушы топ.
Қазақстан қоғамының мұндай реакциясы бірнеше факторға сүйенеді:
Соңғы жылдардағы инфляция халықтың сатып алу қабілетін айтарлықтай әлсіретті.
Ірі бизнеске қарағанда шағын кәсіп иелері қымбатшылық пен салық өзгерістерін тікелей сезеді.
Тұрғындардың мемлекетке деген сенім деңгейі орташа.
Салық реформасына қатысты пікірталастар тым кеш басталды және халыққа түсіндіру жұмысы әлсіз болды.
Салық – техникалық реформа емес, әлеуметтік реформа. Оның экономикалық әсері ғана емес, қоғам психологиясына әсері де күшті.