2025 жылғы ең ауыр трагедиялардың бірі – «Жомарт» кенішіндегі апаттан бері жеті ай өтті. Үкіметтік комиссиялар «жұмыс берушінің 100 пайыз кінәсі бар» деп есеп бергенімен, қаза тапқандардың жақындары үнсіздікті бұзды. Олардың айтуынша, тергеу тағы да «кінәліні төменнен іздеу» сценарийімен жүріп жатыр, ал корпорацияның топ-менеджменті қол сұғылмайтын күйінде қалып отыр, деп хабарлайды Arasha.kz Ақ Жайық басылмына сілтеме жасап.
2025 жылдың қыркүйек айының соңында, «Жомарт» кенішінде жеті кеншінің өмірін қиған қайғылы оқиғадан алты ай өткен соң, қаза тапқандардың туыстары көпшілікке үндеу жасады. Марқұм шахтердің бауыры Талғат Ақшаловтың айтуынша, тергеу әдейі созылып, кінәлілердің шеңбері барған сайын тарылып барады.
«Жеті айдан астам уақыт өтті, сұрақ көп, бірақ жауап жоқ. Бастапқыда жауапты адамдардың саны көп еді, алайда кейін олардың көбінен жауапкершілік алынып, айып тек екі адамға ғана тағылды – олар қарапайым жұмысшылар», – деп Талғат Ақшаловтың сөзін KazTAG агенттігі келтіреді.
Марқұмдардың туыстары ресми баспасөз хабарламаларында сирек айтылатын жайсыз сұрақты көтеріп отыр: неге жауапкершілік тек орта буынға жүктеледі де, компания басшылығы, оның ішінде басқарма төрағасы Нұрахмет Нұриев, жауапкершіліктен тыс қалып отыр?
«Неге «Қазақмыс» корпорациясының басшылығы кінәлі емес? Мен соны білгім келеді. Мен мұны түсінбеймін», – деді қаза тапқан кеншінің бауыры.
«Жомарттағы» трагедия – қауіпсіздік жүйесіндегі кездейсоқ ақау емес. Бұл корпорацияның соңғы 15 жылдағы жұмысының заңды нәтижесі. KazTAG журналистері жан-жақты талдау жүргізіп, архив материалдарын көтеру арқылы көпшілік назарынан жиі тыс қалып жүрген үрейлі деректерді анықтаған.
Басылым мәліметінше, 2010 жылдан 2025 жылдың ақпанына дейін «Қазақмыс» нысандарында 64 адам қаза тапқан.
Соңғы жылдардағы қаза болғандар тізімі соғыс даласынан түскен хабарламаны еске салады:
- 2010 жыл: «Степной» кенішіндегі жарылыс – 3 адам қаза тапты.
- 2011–2012 жылдар: KazTAG келтіретін «Капитал» газетінің деректеріне сәйкес, бұл кезең ең қанды жылдардың бірі болды – 34 қызметкер мен мердігер мерт болған.
- 2013 жыл: «Степной» және Оңтүстік Жезқазған кеніштерінде бірқатар өлім оқиғасы тіркелді, сондай-ақ мыс қорыту зауытында бір қызметкер қаза тапты.
- 2023 жыл: Қайғылы оқиғалардың жаңа толқыны. Балқаш мыс қорыту зауытында, Шығыс Жезқазған кенішінде және «Жайсан» кенішінде адам өлімі тіркелді.
- 2024–2025 жылдар: Қайғылы оқиғалар бұрын-соңды болмаған ауқымға жетті. 2024 жылдың қазан айында «Саяқ-3» кенішінде екі жұмысшы газдан уланып қаза тапты. Ал 2025 жылдың ақпанында «Жомарт» кенішінде апат болып, 7 адам үйінді астында мерт болды.
Метан жарылысы, опырылу, кен ағызу шахтасына құлау, конвейерге қысылып қалу сияқты өлім себептерінің сан алуандығы – бұл жекелеген қызметкерлердің қателігі емес, еңбекті қорғау жүйесіндегі жүйелі дағдарыстың айқын дәлелі.
Билік өкілдерінің дабылды мәлімдемелеріне қарамастан, сот тәжірибесі Қазақстанда жұмысшының өмірі арзан, ал менеджерлердің бостандығы қымбат екенін көрсетіп отыр.
«Жомарт» кенішіндегі апаттан кейін бірден премьер-министр мен үкіметтік комиссия жұмыс берушінің 100 пайыз кінәсі бар екенін мәлімдеді. Апаттың себептері ретінде жарылысқа төзімсіз жабдықты қолдану, желдетудің нашарлығы және метан деңгейіне бақылаудың болмауы аталды. Бір қарағанда, техникалық жарақтандыруға жауапты топ-менеджменттің тікелей кінәсі айқын сияқты көрінген.
Алайда Orda.kz басылымы атап өткендей, нақты сот үкімдері мүлде басқа адамдарға шығарылады. Журналистер соңғы жылдардағы сот шешімдерін талдаған:
- «Жайсан» кеніші ісі (2023 жыл, 2 адам қаза тапты). Кінәлі деп тау-кен шебері танылды. Үкім – 4 жыл шартты жаза.
- Шығыс Жезқазған кеніші ісі (2023 жыл, 1 адам қаза тапты). Бас инженер мен шахта бастығы сотталды. Үкім – 3 жыл шартты жаза.
Үлгі айқын: қылмыстық істер қозғалғанымен, нақты бас бостандығынан айыру жазасына сирек жетеді, ал айыпталушылар орындығы көбіне учаске бастықтары деңгейінде тоқтайды. Талғат Ақшаловтың «Жомарт» ісінде бар-жоғы екі ғана айыпталушы – қарапайым жұмысшылар қалғаны туралы сөзі 2025 жылы да «кінәліні төменнен табу» схемасының мүлтіксіз жұмыс істеп тұрғанын растайды.
2025 жылдың басындағы бірқатар адам өлімі тек отбасыларға қайғы әкеліп қана қоймай, өндірістік коллапсқа да соқтырды. Наурыз айында, кезекті жұмысшының қаза болуынан кейін, «Қазақмыс» қауіпсіздік тексерісін жүргізу үшін 12 кеніш пен төрт байыту фабрикасының жұмысын уақытша тоқтатуға мәжбүр болды.
Өңірде мыңдаған адам еңбек ететін, қала құраушы кәсіпорын саналатын Жезқазған мыс қорыту зауытының да тоқтап қалуы мүмкін деген алаңдаушылық күшейді. Мұндай жағдай бұған дейін, 2013 жылы да орын алған.
Корпорация әлеуметтік шиеленісті қаржылай жолмен бәсеңдетуге тырысып отыр. Қаза тапқандардың отбасыларына жылдық жалақының 10 еселенген көлемінде өтемақы төленіп, несиелері жабылып, баспана сатып әперіледі. Алайда өлім-жітім статистикасы көрсеткендей, бұл «өтемақылар» басты мәселені шешпейді – еңбек жағдайлары әлі де өлімге әкелетіндей қауіпті күйінде қалып отыр.
Құрғақ есеп жолдары мен төленген өтемақылардың артында нақты бенефициарлар тұр. KazTAG еске салғандай, корпорация иелері – елдегі ең бай адамдар тізіміне кіретін олигархтар.
15 жыл ішінде олардың бизнесі мемлекет қазынасына миллиардтаған салық түсірді, бірақ сонымен бірге 64 адамның өмірін алып кетті. Ал осы өлімдер үшін жауапкершілік қаза тапқандардың өзіне немесе олардың тікелей басшыларына аударылып, сотта «шартты жаза» түрінде ғана рәсімделе берсе, өлім конвейерінің тоқтауы екіталай.
Қаза тапқан кеншінің бауыры қойған сұрақ әлі де Бас прокуратура мен бүкіл қазақстандық қоғам үшін ашық күйінде қалып отыр: «Неге корпорация басшылығы кінәлі емес?