Әлем­­дік білім беру нарығының жылдық айна­­лы­мы – 100 млрд доллардан астам, соның ішінде 50-70 млрд АҚШ доллары жоғары оқу орындарына тиесілі.

Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымы (ЭЫДҰ) есебі бойынша, қазір әлемде 140 млн студент 36 000 жоғары оқу орнында білім алуда. Сарапшылардың болжамы бойынша, негізінен Азия мен Еуропада жоғары білім алушылар қатарының көбеюі себебінен 10 жылдан кейін студенттер саны екі есе артады. Жаһандану үдерісі де білім беру саласын теріс айналып өтпейді; Education at a Glance 2012 ЭЫДҰ баяндамасында 2000-2010 жыл аралығында шет елде білім алушылар 99% артқан – 2.1 млн адамнан 4.1 млн жеткен дейтін мәлімет келтірілген.

Шикізат ба­ға­сы құ­­былмалы кезеңде әлемдегі көп­теген мем­лекеттер бұл салада тұрақты түр­­де қыр­уар пайда көруде. Мәселен, был­тыр Авст­ра­лияда білім беру экспорты көлемі 28 млрд долларды құраған, әрі бұл көрсеткіш жылдан-жылға артып келеді.

Ал АҚШ әлемнің білім беру нарығындағы қар­жы айналы­мы­ның үштен бірін уысын­да ұстап отыр. Олар­дың жоғары мектеп­те­ріндегі халық­ара­лық студенттерді оқыту арқылы түсіре­тін пайдасы АҚШ үкіметінің осы салаға бө­летін қаржысынан он бес есе артық. Білім беру саласы америкалық экс­порт үшін маңыз­дылығы жөнінен бесінші орын ала­ды.

Дегенмен де, соңғы жылдары нарықтың осы саласында бәсекелестік артуда. Мысалы, техника мен технологиясы қарыштаған Жапония 2025 жылға дейін 300 мың шет елдік студент тартуды жоспарласа, осы нарықтан Иордания да өз үлесін үзіп алғысы келеді. Олардың арманы 2020 жылға дейін еліне 200 мың шет елдік студент әкелу.

Білім беру экспорты мәселесінде Ма­лай­зия моделі де назар аударуға тұ­рар­­лық. Білім беру мен ағылшын тілін үй­­рету жақсы жолға қойылған осы мемле­кет­­те қазіргі таңда 100 мыңнан астам шет­­елдік студент білім алуда. Ал 2020 жыл­ға қа­рай малайлықтар бұл көрсеткішті 200 мың­ға жет­кізуді жоспарлауда. Осы елде оқы­ған әр сту­дент жылына ең кемінде 10 мың дол­лар­дан астам қаржы қалдырады. Сон­дай-ақ, Малайзияда британдық, авст­ралиялық жо­ғары оқу орындарының ор­наласуы осы мем­лекеттің білім беру на­ры­ғындағы беде­лін айғақтай түссе ке­рек.
Шетелдерден келіп оқитын студент­тер­дің өздерімен бірге әкелетін қаражаты ел экономикасына құйылатыны түсінікті.

Ал Қазақстан осы таусылмайтын ресурс – бі­лім беру мүмкіндігін тиімді кіріс көзі­не айналдыра ала ма?

Ол үшін осы Азия-Тынық мұхиты аймағындағы елдердегідей транс-шекаралық оқу орындарын ашу қажет. Алдымен әлемге әйгілі оқу орнынан франчайзинг алынады немесе аккредитациялайды. Қос дипломдық жүйені дамытуға, сондай ақ олардың филиалдарын ашуға да болады. Жас түлек сол танымал оқу орнына қабылданады, университеттің оқу бағдарламасы бойынша білім алады, алайда оқуының негізгі бөлігі Қазақстанда өтіп, тек арасында академиялық ұтқырлық ретінде негізгі университетке барып келеді. Әсіресе соңғы оқу жылының соңында, дипломдық жұмысын қорғауға баруы мүмкін.

Халықаралық білім беру саласының сарапшылары осындай институционалдық ұтқырлық үдерісін жиі сөз етуде. Оның бір мысалы Дубайдағы «Білім ауылы» (Knowledge Village), Катардағы Білім беру қаласы (Education City) тәрізді білімге негізделген шет елдік институттарды аумақтық инновациялық немесе экономикалық даму стратегиясы ретінде қарастырып, офшорлық кампустар ашып, аумақтық кластерлердің құрылуы.

Батыстық үздік оқу орнында білім алу үшін ағылшын тілін білу көп ретте міндетті. «Үш тілділік» саясатының арқасында Қазақстанның ағылшын тілін дамыту­ды қолға алып, мектептер мен жоғары  оқу орындары үштілдікке көшуіне байла­н­ыс­ты, еліміздегі ағылшын тілін оқыту жүйе­сі жа­қын болашақта әлемдегі алдың­ғы қатарды иеленіп, халықаралық сту­дент­тер Қазақ еліне қарай көптеп бет бұ­руы әбден мүмкін.
Бұған бірнеше себеп бар: біріншіден, дә­­ріс беру тілінің маңыздылығы келе­шек­те тө­­мендемей, керісінше, арта түсетінін ес­­керу керек. Кейбір деректер бойынша, ал­­­да­ғы он жылда әлемде 2 миллиардқа жуық адам ағылшын тілін үйренеді деп топ­шы­ланған.

Ал еліміздің білім беру сала­сын­­дағы соңғы реформалар сәтті жүзеге асып, ағылшын тілі бірінші сыныптан бас­­тап мек­тептерде, жоғары оқу орын­дарында те­рең­детіліп оқытылса, әрі сапалы мамандар даяр­лау мен тіл үйрету курстары дұрыс жол­ға қойылса, еліміздің білім беру жүйе­сі­нің жақсы имиджі қалыптасары сөзсіз. Мұн­дай үдеріс өз кезегінде шетелдік сту­дент­тердің Қа­зақстанға қарай ағылуына әсер етеді.
Халықаралық студенттер елімізде тек са­па­­лы білім алып қана қоймай, сондай-ақ ағыл­шын тілін де үйреніп шығатын бо­лады. Ал Орталық Азия, Түркия мен Қы­тай­дан ке­летін студенттерге ағылшын ті­лі­мен қа­тар орыс тілін де игеруге біре­гей мүмкіндік туа­ды.

Шетелдік студенттер үшін елі­міздің тағы бір артықшылығы – осындағы бі­лім алу, пәтер жалдау, тұрмыстық қыз­мет және т.б. ба­ғалардың төмендігі.

Үшіншіден, Астана, Алматы және бас­­қа да қалалардың әдемілігі, өмір сүру­ге жай­­лылығы, жақсы медициналық қыз­мет, қауіп­­сіздік, демалыс орын­да­ры­ның көп­тігі, Бурабай мен Алатау тәрізді жер­лердің та­би­ғатының сұлулығы және басқа да көп­теген фак­торлар халық­аралық сту­дент­тердің Қазақстанды таңдауда шешуші рөл атқаруы мүмкін.

Әрине, Times Higher Education тәрізді халықаралық академиялық рей­тинг­­терінің жарияланымдарының алғаш­қы орын­дарынан табылатын әлемдік уни­вер­си­теттермен бәсекеге түсу оңай бол­мас. Бі­рақ Ресей, Қытай және Орта­лық Азия ел­дері үшін Қазақстан ағылшын ті­лін мең­геру жолындағы оазиске айнала ала­ды. Көр­ші елдердің барлығында халық саны жо­ғары, әрі еш­қай­сында ағылшын тілі ай­тар­лықтай дами қоймаған. Ағылшын тілді елдер олар­дан алыс орналасқан. Сол се­бепті үштіл­діліктің қарқын алуына бай­ланысты көр­ші мемлекеттердің алдын­да­ғы артық­шы­лы­ғымызды барынша тиімді пай­далануымыз керек.
Білім беру экспорты әлеуетін арттыру мін­­деті Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлт жоспары – «100 нақты қадамында» кө­­рініс тапқан. Сонымен бірге онда көр­се­тіл­гендей, ғылыми жұмыс нәтижелерін ком­­мерцияландыру жүйесін құру және Ас­тана қаласын Еуразияның ғылыми ор­та­лығына айландыру жолында студент­тер­ді Қа­зақстанға тарту – бүгінгі күннің өзек­ті мә­селелерінің бірі. Сол себепті, Елб­асы өзі­нің бір сөзінде айтқандай, ағыл­­шын ті­лін меңгеру арқылы көк­жие­гіміз­ді кеңей­туі­міз қажет.

Нұржан ЖЕҢІС 

Дереккөздер:

Балкизова Х.Ю.

Миравой рынок образовательных услуг высшей школы

Журнал «Вестник Университета» № 6, 2017

 Галичин В.А.

Международный рынок оброзовательных услуг: основные характеристики и тенденции развития

«Век глоболизации» журналы №2(12)2013

Австралия үкіметі Білім және Cауда департаменті. Export income to Australia from international education activity in 2016-17 https://internationaleducation.gov.au/research/Research-Snapshots/Documents/Export%20Income%20FY2016%E2%80%9317.pdf