Алмагүл Ерғазиева – Атырау қаласының әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі мамандандырылған сотының судьясы. Тәжірибелі судьямен болған сұхбатымыз тұрмыстық зорлық-зомбылық зардаптарының себебіне, құқық бұзушылыққа заңдық тосқауыл қоюға қатысты өрбіді.

 – Алмагүл Өтешқызы, соңғы жылдары жиілеп кеткен тұрмыстық зорлық-зомбылықтың себебі не? Әлімжеттік жасаушыларға қандай жаза белгіленген?

– Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық адам құқықтарын бұзудың ең көп таралған түрі. Жыл сайын мыңдаған әйелдер мен балалар отбасындағы зорлық-зомбылықтың құрбаны болады. Бұл проблема мемлекет пен жалпы қоғам тарапынан елеулі назар аударуды талап етеді.

Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа байланысты қылмыс жасағаны үшін берілетін жаза келтірілген зиянның ауырлығына, сондай-ақ балаға немесе жүкті әйелге қатысты зорлық-зомбылық жасалғанына байланысты күшейтілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 121-бабына сәйкес жақын адамдарға, сондай-ақ бұрынғы жұбайларына немесе жұбайларына қатысты физикалық немесе психикалық зорлық-зомбылық жолымен жеке адамның денсаулығына жеңіл зиян келтіру немесе қадір-қасиетін қасақана қорлау фактілері үшін қылмыстық жауаптылық қарастырылған. Мұндай қылмыс үшін айыппұл, қоғамдық жұмыстар, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу немесе үш жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындалуы мүмкін. Егер денсаулыққа келтірілген зиян ауыр болса, онда жаза 10 жылға дейін бас бостандығынан айыруға дейін күшейтіледі. Ал егер жүкті әйелге немесе балаға қатысты зорлық-зомбылық жасалса, онда жаза 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру түрінде белгіленуі мүмкін.

Бұдан басқа, Қазақстан заңнамасы тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін әкімшілік жауапкершілікті көздейді. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 653-бабына сәйкес, жақын адамдарға, сондай-ақ бұрынғы жұбайларға немесе жұбайларға қатысты дене күшін қолдану биылға дейін 10-нан 20 АЕК-ке дейінгі мөлшерде әкімшілік айыппұл салуды көздеді (АЕК-ең төменгі еңбекақы мөлшері). Ал осы жылғы 1 шілдеден бастап тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтетін заңнамаға түзетулер енгізіліп, заң күшіне енді. Бұл ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың өткен жылғы Жолдауында «дебоширлердің жазасыздығы олардың қолдарын шешіп, құрбандарын іс жүзінде қорғансыз қалдырады» деген пәрменінен кейін іске асты.

– Заңдағы өзгерістер тұрмыстық зорлықты тыюға көмектесе ме?

– Ашық деректерге сүйенсек, соңғы екі жарым жылда үй агрессорлары 300 кісі өліміне, 878 ауыр және 808 орташа денсаулыққа зиян келтірген. Осы саладағы құқық бұзушылықтар үшін 37 мыңнан астам адам әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Бүгінге дейін полицияның тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы шаралары жеткіліксіз болды, Заң отбасындағы зорлық-зомбылық жасаушыларды қатаң жазалауға мүмкіндік бермеді. Енді жағдай жақсы жаққа өзгеруі керек.

2023 жылғы 20 сәуірде Қазақстанда Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ӘҚБтК мен қылмыстық кодекске тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтетін түзетулер қабылданды. Негізгі жаңалық мынада: енді хаттама жасау үшін зорлық-зомбылық құрбанының мәлімдемесі міндетті емес, куәгерлердің, көршілердің айғақтары, бейнебақылау камералары мен DVR жазбалары жеткілікті болады және сот түпкілікті шешім қабылдайды.

Көптеген себептерге байланысты полиция шақырылғаннан кейін тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендер агрессорларға арыз жазудан бас тартады, олар өз әрекеттері үшін ешқандай жаза алмай, оңай құтылатын еді. Елімізде 2022 жылы осындай 70 мыңнан астам жағдай тіркелген. Ең қауіптісі, көбінесе полиция кеткеннен кейін жанжал күшейіп, одан да ауыр зардаптарға әкеледі.

Енді тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы кез келген сигнал құқық қорғау органдарының назарынан тыс қалмайды. Сонымен қатар, жаңа ережелерге сәйкес, сотта құқық бұзушының тек бір рет татуласу мүмкіндігі қарастырылған. Отбасылық жанжал үшін агрессорға ескертіледі немесе бес тәулікке қамауға алынады, ал заңсыз әрекеттер қайталанған жағдайда ол 10 тәулік қамауға алынады. Ұрып-соғу үшін қамауға алудың 10 тәулігі, қайталанған жағдайда – 20 тәулік көзделген. Денсаулыққа жеңіл зиян келтіргені үшін – 15 тәулік қамауға алу, осындай құқыққа қайшы әрекеттерді қайталағаны үшін-25 тәулік қамауға алу.

Бұрын соттар көбінесе екі-бес күнге қамауға алу туралы шешім шығарды. 10-15 тәуліктің максималды мерзімі дебоширге сирек тағайындалды. Енді Әкімшілік кодексте әкімшілік қамауға алуға қатысты тиісті баптардан мұндай мүмкіндік алынып тасталды, яғни соттар агрессорларға бұдан былай қысқа мерзім бере алмайды.

Қамауға алу мерзімдерін арттырудан басқа, тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін қоғамдық жұмыстарды тағайындау мәселесі пысықталуда.

– Отбасындағы жанжалдан, күш қолданудан зардап шеккендерге мемлекет тарапынан көмек, қолдау бар ма?

– Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша жұмыстың тиімділігін арттыруға ерекше назар аудару қажет. Мұнда басты рөл учаскелік полиция инспекторларына беріледі. Тәжірибе көрсеткендей, уақытылы шаралар қабылдау кезінде отбасылық және тұрмыстық қақтығыстар негізінде жасалған қылмыстардың көпшілігін болдырмауға болады.

Заңнамаға өзгерістер енгізумен және отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық қорғау органдарының жұмысын күшейтумен қатар, Мемлекет агрессорлардың әрекеттерінен зардап шеккендерге көмек көрсету бойынша шаралар қабылдап жатыр.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 2023 жылғы 29 маусымдағы бұйрығымен «Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету стандартын» бекітті.

Стандарт тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына уақытша тәулік бойы (алты айға дейінгі мерзімге) немесе күндізгі (күніне екі сағаттан алты сағатқа дейін) болуға арналған мемлекеттік және жеке меншік нысанындағы уақытша болу және тұру ұйымдарында арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсетудің сапасына, көлеміне және шарттарына қойылатын талаптарды белгілейді.

Арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсетудің бірнеше түрі көзделеді: әлеуметтік-тұрмыстық (тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарын қабылдау және орналастыру, барлық қажетті заттарды, қызметтерді және тамақтануды ұсына отырып); әлеуметтік-медициналық (алғашқы медициналық тексеру, маманға жолдау, қажет болған жағдайда дәрі-дәрмекпен және емдеумен қамтамасыз етуге жәрдемдесу); әлеуметтік-психологиялық (психодиагностика, психологиялық консультациялар); әлеуметтік-педагогикалық (білім алуға жәрдемдесу); әлеуметтік-еңбек (кәсіптік бағдарлауға және кеңес беруге, қолжетімді кәсіптер мен практикалық дағдыларды оқытуға жәрдемдесу); әлеуметтік-мәдени (мәдени және бос уақыт іс-шараларына тарту); әлеуметтік-экономикалық (тиісті жеңілдіктер, жәрдемақылар, Өтемақылар алуға жәрдемдесу); әлеуметтік-құқықтық (заңгерлік консультациялар, құжаттарды ресімдеуге көмек және т. б.).

Бюджет қаражаты есебінен уақытша болу және тұру ұйымында тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарын қабылдау аудандық (қалалық) жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар уәкілетті органдарының, денсаулық сақтау, ішкі істер саласындағы уәкілетті органдардың көрсетілетін қызметтерді алушының нақты орналасқан жері бойынша жолдамасы негізінде де, уақытша болу ұйымына тікелей жүгінген адамның жеке өтініші бойынша да жүзеге асырылады.

Аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдары арнаулы әлеуметтік қызметтердің кепілді және қосымша көлемін ұсынуға жауапты. Осы қызметтерді көрсету стандарттары, оларды ұсыну тәртібі, сондай-ақ қиын өмірлік жағдайдағы адамдардың құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасындағы «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» 29.12.2008 жылғы № 114-IV Заңда айқындалған. Бұл қызметтерді алу ресми талаптар мен шарттарға байланысты қиын болуы мүмкін. Өмірлік қиын жағдайдағы адамдар тұрғылықты жері бойынша жазбаша өтініш беру арқылы арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсетуге жүгіне алады.

Адамға зорлық-зомбылық немесе оның әлеуметтік бейімделмеу және/немесе әлеуметтік депривация қаупі төнген жағдайларда арнаулы әлеуметтік қызметтер тұрғылықты жеріне қарамастан ұсынылады. Заңның 6-бабына сәйкес адам өмірлік қиын жағдайда деп танылуы керек. Мұны растау үшін адам: қажеттілікті айқындау және арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету туралы шешім қабылдау үшін толық және анық ақпарат беруге міндетті; осы қызметтерге қажеттілікті бағалау және айқындау процесіне кедергі келтірмеуі тиіс; сондай-ақ, қызмет көрсететін ұйымдарды қызмет көрсетуге әсер ететін кез келген өзгерістер туралы уақытылы хабардар етуге міндетті. Арнаулы әлеуметтік қызметтерді ұсыну әлеуметтік қызметкер жүргізетін оларға қажеттілікті бағалау және айқындау негізінде жүзеге асырылады.

Әлеуметтік қызметкер аудандардың немесе облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының тапсырмасы бойынша адамнан өтініш алғаннан кейін 10 жұмыс күні ішінде қажеттілікті бағалауды және айқындауды жүргізеді. Осы бағалау мен анықтаманың негізінде әлеуметтік қызметкер қызмет түрін, алушының санатын, қызмет көрсету орнын және қызмет көрсету ұзақтығын көрсететін қорытынды жасайды.

– Азаматтардың құқықтық сауатын арттыру, әлеуметтік көмек берудің нәтижесі қандай?

– Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес және осындай құқық бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі кешенді шаралар міндетті түрде өз тиімділігін көрсетеді. Отбасындағы ұрып-соғу мен зорлық-зомбылықтың әрбір жағдайының артында біздің азаматтардың, оның ішінде балалардың өмірі, физикалық және психологиялық денсаулығы тұр. Отбасы мүшелері тарапынан зорлық-зомбылық әрекеттерінің салдарынан әйелдер қаза тапқан соңғы қайғылы оқиғалар баршамызға белгілі.

Тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікті күшейту – бұл проблемамен күресудегі маңызды қадам. Алайда, көп жағдайда тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандары зорлаушының кек алуынан қорқып немесе сот төрелігі жүйесіне сенімсіздік салдарынан құқық қорғау органдарынан көмек сұрамайтынын ескеру қажет. Сондықтан тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатудан басқа, бұл құбылыстың алдын алу бойынша жұмыс жүргізу қажет. Қазақстанда бұл мәселемен айналысатын мемлекеттік және үкіметтік емес ұйымдар бар. Олар зорлық-зомбылық құрбандарына көмек көрсетеді, құқықтық мәселелер бойынша кеңес береді, сондай-ақ тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі туралы халықтың сауатын арттыру үшін іс-шаралар жүргізеді.

Тұрмыстық зорлық-зомбылық Қазақстанда мемлекет пен қоғам тарапынан жіті назар аударуды талап ететін күрделі мәселе. Ол үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікті қатаңдату – маңызды қадам, бірақ тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша жұмысты назардан бір сәт те тыс қалдырмау керек. Себептермен күресе отырып, ауыр салдарды болдырмау біздің ортақ міндетіміз.