2024 жылдың шілдесінде Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімінің бас маманы Зарима Қожмамбетоваға қатысты әкімшілік іс қаралып, қоғамның қызу талқысын тудырды. Бұл оқиға мемлекеттік қызметкерлердің заңды бұзғаны үшін жауапкершілікке тартылуы мәселесін терең зерттеуге себеп болды.

Бұл жағдай 2023 жылдың қараша айында басталды, сол кезде Зарима Қожмамбетованың әріптестері оның әкесінің ауыр сырқатта екенін біліп, оған қаржылай көмек көрсету туралы шешім қабылдады. Әріптестері әрқайсысы 6 700 теңгеден жинап, барлығы 40 000 теңгені Қожмамбетованың «Kaspi.kz» шотына аударды. Алғашында бұл қаражат қайырымдылық ретінде қабылданса да, кейінірек бұл мәселе сотқа жетіп, жемқорлық айыбына айналды. Осылайша, қарапайым көмек көрсету әрекеті дауға айналып, мемлекеттік қызметкерлердің кез келген қаржылық әрекетінің құқықтық салдары болуы мүмкін екенін көрсетті​. Қожмамбетова әріптестерінен қаржылай қолдау алғанда, заңды бұзды деп танылды. Сот барысында ол бұл қаржының әкесінің еміне арналғанын айтып, кінәсін мойындамағанымен, куәгерлердің көрсетуі бойынша, бұл қаражат тексеру барысында табылған кемшіліктерді жасыру үшін берілген сыйақы ретінде қабылданды. Куәгерлердің бірқатары сотта берген жауаптарында, Қожмамбетова заң бұзушылықтардың анықталмауы үшін ақша сұрағанын мәлімдеді.

Сот отырысында әріптестерінің бірқатары берген жауаптарында, Қожмамбетованың тексеру барысында табылған кемшіліктерді жасырып қалу үшін бұл ақшаны алғанын алға тартты. Куәгерлердің бірі сотта былай деді: «Зарима Қожмамбетова тексеру кезінде мектепте анықталған олқылықтарды көрмей өту үшін осы 40 000 теңгені сұрады». Бұл айыптаулар Қожмамбетованың қайырымдылық ретінде алған қаражатын заңсыз сыйақы ретінде қарастыруға негіз болды​.

Қожмамбетова сот барысында өз кінәсін үзілді-кесілді жоққа шығарды. Ол бұл қаражатты өз еркімен қабылдамағанын, ешкімнен көмек сұрамағанын және бұл қаражаттың әкесінің еміне көмек ретінде берілгенін айтты. Сотқа берген жауабында ол әріптестерінің қаржылай қолдау көрсеткенін білгенін, бірақ оның бұл көмекке еш қатысы жоқ екенін айтты. Сонымен қатар, ол тексеру кезінде ешқандай заңсыз әрекеттер жасамағанын мәлімдеді. Алайда, сот бұл дәлелдерді ескерусіз қалдырып, куәгерлердің айтқандарын негізге алды​.

2023 жылдың 6 қарашасында өткен тексеру барысында мектептің тәрбие жұмысына қатысты кемшіліктер табылғанымен, Қожмамбетованың жасалған анықтамасында бұл кемшіліктер көрсетілмеген. Бұл жағдай сотта басты дәлел ретінде пайдаланылды, себебі сот Қожмамбетованың өз өкілеттігін пайдаланып, мектептегі кемшіліктерді әдейі жасырғанын анықтады. Әріптестерден алынған қаржы дәл осы әрекет үшін берілген заңсыз сыйақы деп танылды​.

Зарима Қожмамбетованың ісі мемлекеттік қызметшілерге қойылатын қатаң шектеулер мен талаптарды тағы бір рет көрсетті. Мемлекеттік қызметтегі кез келген қаржылық операциялардың заңдық салдары бар екендігі айқындалды. Заңда көрсетілгендей, мемлекеттік қызметкерлер сыйақы, сыйлық немесе материалдық көмек алуына шектеу қойылады, себебі бұл олардың қызметтік міндеттерін атқару кезінде мүдделер қайшылығын тудыруы мүмкін. Қожмамбетованың әріптестері тарапынан берілген көмек әу баста қайырымдылық ретінде қабылданса да, сот бұл жағдайды заңға қайшы деп тапты​.

Соттың шешімі қоғамда резонанс туғызып қана қоймай, мемлекеттік қызметкерлер арасында қорқыныш тудырды. Мұндай істер болашақта әріптестер арасындағы кез келген материалдық қолдаудың құқықтық тұрғыдан қарастырылатынын және ол сыбайлас жемқорлық ретінде танылуы мүмкін екенін көрсетті. Мемлекеттік қызметкерлер енді өзара көмек көрсету барысында абай болуға мәжбүр. Бұл үкім мемлекеттік органдарда қаржылық операциялар мен қайырымдылық әрекеттеріне қатысты ережелерді күшейту қажеттілігін туындатуы мүмкін.

Зарима Қожмамбетова сот шешіміне қарсы шағым түсіруге ниетті. Ол өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге және әділеттілікті қалпына келтіруге тырысады. Қожмамбетованың адвокаттары да оның айыптау үкімі әділетсіз болды деп есептейді, себебі бұл қаражат ешқандай қоқан-лоқы немесе қысымсыз, ерікті түрде жиналған. Олардың пікірінше, сот үкімі мемлекеттік қызметкерлер арасындағы қайырымдылықты заң бұзушылық деп қарау арқылы қателескен​.

Бұл жағдай қоғамда және заңгерлік ортада үлкен талқы тудырды. Кейбір сарапшылар заңнамалық тұрғыдан мемлекеттік қызметкерлерге қойылатын талаптарды қайта қарау қажеттілігін айтады. Мемлекеттік қызметкерлердің қайырымдылық әрекеттерге қатысу мүмкіндігін нақтылау қажет болуы мүмкін. Қоғамда көмек көрсету мен сыбайлас жемқорлықтың ара-жігін анықтау мәселелері бойынша заңды түсіндірудің маңызы артып келеді.

Зарима Қожмамбетованың ісі мемлекеттік қызметкерлер арасындағы қайырымдылық пен заң талаптарының арасындағы күрделі байланысты айқын көрсететін елеулі оқиғаға айналды. Бұл іс қоғамда қайырымдылық әрекеттерінің өздігінен құқықтық мәселеге айналуы мүмкін екенін ұғындырды. Мемлекеттік қызметкерлердің қаржылық операциялары кез келген жағдайда сыбайлас жемқорлыққа қатысты күдік туғызуы ықтимал екендігі белгілі болды. Қожмамбетова өзінің әкесінің денсаулығына байланысты әріптестерінен алған көмек қаражатының заңсыз сыйақы ретінде қаралуы мемлекеттік қызмет саласында қарапайым әрекеттердің де қатаң бақылауға алынатынын көрсетті.

Соттың бұл істі қарау барысында алған шешімі әртүрлі пікір тудырды. Бір жағынан, соттың заң талаптарына қатаң бағынуы мемлекеттің жемқорлыққа қарсы күреске үлкен назар аударатынын көрсетеді. Екінші жағынан, бұл шешім азаматтық қоғамда және мемлекеттік қызметкерлер арасында қайырымдылық әрекеттерге байланысты түсінбеушілік пен алаңдаушылық туғызды. Қожмамбетоваға қатысты үкім көпшілікті ойландырды, себебі қоғам бұл жағдайды қайырымдылық ретінде түсінсе де, сот заң тұрғысынан басқа көзқарасты ұстанды.

Бұл іс сонымен қатар мемлекеттік қызметкерлерге қатысты құқықтық нормалардың қатаң екенін және олардың кез келген іс-әрекеті заңдық шеңберде мұқият бағалануы қажет екенін еске салды. Мемлекеттік қызметкерлер үшін қайырымдылық көрсетудің заңдық салдары болуы мүмкін екенін осы жағдай дәлелдеп берді. Осы оқиғадан кейін мемлекеттік органдардағы тәртіп пен қаржылық операцияларды реттеу ережелерін қайта қарау қажеттілігі айқындалды. Қожмамбетоваға қатысты шығарылған үкім болашақта қайырымдылық пен сыбайлас жемқорлық арасындағы шекараны түсіндіруде жаңа стандарттарды қалыптастыруы мүмкін.

Бұл іс мемлекеттік қызметкерлер арасында жаңа сақтықтың пайда болуына әкелді. Әріптестер арасындағы қаржылық көмек көрсету сияқты қарапайым әрекеттердің құқықтық салдары болуы мүмкін деген түсінік қалыптасуда. Алдағы уақытта мемлекеттік органдардың қайырымдылық шараларға қатысты саясатының өзгеруі де ғажап емес. Бұл іс сонымен қатар заңгерлік қоғамдастық пен мемлекеттік қызметкерлер арасында құқықтық мәдениет пен заң нормаларының ара-жігін нақты түсіндірудің маңыздылығын алға тартты.

Қожмамбетованың өз кінәсін жоққа шығаруына қарамастан, соттың шешімі оның болашағына елеулі әсер етті. Айыппұл көлемі үлкен және бұл оның кәсіби және жеке өміріне де теріс ықпал етуі мүмкін. Алайда, ол сот шешіміне шағым түсіруді жоспарлап отыр, бұл іс әлі де жалғасын табуы ықтимал. Бұл жағдай мемлекеттік қызметкерлер мен олардың заңдық жауапкершілігі жөніндегі мәселені одан әрі талқылауды қажет ететінін көрсетеді.

Қожмамбетованың ісі тек заңды қатаң сақтау қажеттілігін ғана емес, сонымен қатар әріптестер арасындағы қарым-қатынасты да жаңа деңгейде қарастыру керектігін көрсетті. Бұл жағдай заңнаманы қайта қарау, қаржылық қолдау көрсетудің заңдық шеңберін анықтау және мемлекеттік қызметкерлердің құқықтары мен міндеттерін тереңірек түсіндіру үшін маңызды қадам болды. Бұл мақалада Зарима Қожмамбетованың ісі жан-жақты қарастырылғанымен, бұл тек бір жақтың көзқарасы ғана. Оқиғаның мән-жайын толық түсіну үшін жәбірленуші тараптың және екінші тараптың да пікірлері маңызды. Олардың көзқарастары мен дәлелдері де өзекті болғандықтан, біз алдағы уақытта осы тараптардың жауаптарын жинақтап, олардың ұстанымдарын көрсететін толыққанды материал дайындайтын боламыз. Бұл мәселені объективті әрі әділ түрде қарастыру үшін барлық тараптың пікірін тыңдау өте маңызды деп санаймыз.

Самал Асқар, arasha