XIX ғасырдың соңында Санкт-Петербург университетінде білім алған қазақ зиялыларының жарқын өкілдерінің бірі – белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, ерекше тұлға Барлыбек Сыртанов болды. 1910-1913 жылдар аралығында Б. Сыртанов жасырын түрде арнайы Жарғы дайындады. Бұл Жарғыда қазақ жерлерінің Ресей империясының құрамында емес, жеке республика ретінде дербес мемлекет болуы қажеттігі көрсетілді. Кейіннен бұл идеялар Алаш партиясының бағдарламасына енді. Аталған Жарғыны қазақ халқының алғашқы Конституциясы деп атауға болады.

Б. Сыртанов 1866 жылы Жетісу өлкесінің Қапал уезі, Арасан болысында дүниеге келген. Әкесі құрметті, батыл, шешімді, ақылды әрі әділ адам ретінде танымал болған. Барлыбек Сырттанұлының өмірбаянына тоқталмас бұрын, оның ата-тегі туралы мәліметтерге назар аударған жөн. Өзі толтырған құжаттарда ол фамилиясын «Сыртанов» деп жазған, ал әкесінің құжаттарында «Сырттан» деген нұсқа кездеседі.

Барлыбек алғашқы білімін 1874 жылы Қапал қаласында ашылған қазақ балаларына арналған дайындық пансионында алды. Бұл пансион туралы құжаттар Алматы Орталық музейінде сақталған. Солардың бірі – Жетісу облысының жоғары лауазымды шенеуніктеріне жолданған №941 (21 наурыз 1875 ж.) және №189 (19 қаңтар 1876 ж.) рапорттар (Алматы, ҚР ОМ, 44-қор, 1-тізім, 37226-қатар). Онда қазақ балаларына арналған пансионның 1874 жылдың 8 қарашасынан бастап жұмыс істегені және қазақ, орыс тілдерін жетік меңгерген Жанғозы Тоғжановтың сабақ бергені туралы жазылған.

1875 жылғы жоғарыда аталған рапортта мынадай мәліметтер бар:
«1874 жылдың қазан айында Арасан болысынан келген қырғыз (қазақ) Сырттан Бөкен екі ұлын – 11 және 9 жастағы балаларын уезд басқармасына әкеліп, оларды мектепке қабылдауды сұрады. Ол балалардың оқуы мен тұрмыстық шығындарына қаржы талап етілмеуін және олардың анасымен бірге болуын өтінді. Балалар қабылданып, уақытша Сырттанның өзі берген киіз үйге орналастырылды, кейіннен басқа үй жалдауға қаражат бөлінгенше сонда тұрды».

Барлыбек пен оның ағасы Түрлыбек Сырттанұлы
Арасан болысынан шыққан қазақ Сырттан Бөкеннің екі ұлы – Барлыбек пен оның үлкен ағасы Түрлыбек болатын. Жоғарыда келтірілген музей құжатында 1868 жылға дейін қазақтар балаларын оқуға беруге қарсы болғаны айтылады. Сондықтан әр болысты бір баланы оқуға жіберуге міндеттеген. Бұл міндеттен құтылу үшін әуелгі кезде жетім балаларды, аурушаң, әлсіз жасөспірімдерді жіберген.

Мәліметтерге қарағанда, 1875 жылдың наурызына дейін аталған мектепте тек Сырттанның екі ұлы оқыған. Олар бірде-бір орыс сөзін білмеген, бұл олардың оқуына үлкен қиындықтар туғызды. Бұл туралы рапортта былай деп жазылған:
«Балалар орыс тілін мүлде білмейтін, ал мектеп бағдарламасы бойынша барлық пәндер орыс тілінде жүргізілді, бұл оларға еш пайда әкелмеді. Олардың білімге деген құштарлығын сөндірмеу үшін мен оларға тегін ұстаз тауып бердім. Ол балаларды дәрістерді тыңдауға үйрету үшін баяу сөйлеп, ым-ишара арқылы түсіндіріп, сөздерді тақтаға жазып, суреттермен көрсете отырып үйретті. Мысалы, бас, қол, аяқ сияқты сөздерді оқытты. Сырттанның балалары қабілетті әрі өте ынталы болып шықты. Ұстаздарының сабақтарынан кейін олар уезд басқармасына барып, жұмыспен айналысып жүрген қазақ қызметкерлерінің көмегімен күн сайын алған білімдерін тексеріп отырды».

Барлыбек Сыртановтың білім жолы

1886 жылы Барлыбек Верный қаласындағы ерлер гимназиясын үздік бітірді. Тұрмыстық қиындықтар мен әлеуметтік мәселелерге қарамастан, ол білімін жалғастыруды мақсат етеді. Гимназия директоры Д. Новак оның ерекше қабілетін, ақыл-ойының зеректігін және білімге деген ұмтылысын байқап, Жетісу облысының әскери губернаторына Барлыбек Сыртановтың Санкт-Петербург университетінде оқуына қаржы бөлу туралы өтініш жазады.

Осы өтініштің негізінде 1886 жылы Барлыбек Санкт-Петербург университетінің Шығыстану факультетіне оқуға түседі. Онымен бірге басқа өңірлерден келген жастар да білім алады. Олардың қатарында Бақытжан Қаратаев, Жиханша Сейдалин, Мәмбетәлі Сердалин, Абдолла Теміров және басқа да болашақ қазақ зиялылары бар еді.

Б. Сыртанов жоғары курс студенттерінің арасындағы ойлы, парасатты жастармен бірігіп, «Жерлестер» қоғамын құруға белсене қатысады. Қоғам жиналыстарында қазақ жастары өз халқының тұрмыс-тіршілігі, надандық пен бағыныштылық қамытынан құтыла алмауы сынды мәселелерді көтеріп, талқылады. Олар әртүрлі ғылым саласынан алған білімдерін халықты шынайы азаттық пен өркениетке жетелеу жолына бағыттауды армандады.

Барлыбек достарымен

Сонымен қатар, жастар сол кезеңдегі прогрессивті орыс ойшылдарының еңбектерімен де танысты. Олардың арасында Н. Чернышевский, В. Белинский, Н. Добролюбов, А. Герцен сынды ағартушылардың шығармалары бар еді.

Барлыбек Сыртановтың университеттегі жылдары және қоғамдық қызметі
Санкт-Петербург университетінің музейінде Б. Сыртановтың оқу үлгерімі туралы аттестаты мен университетті бітіргендігі жөніндегі куәлігі сақталған. Аттестатта оның тәртібі үздік болғаны, сабаққа қатысуы, дайындалуы және жазбаша жұмыстарды орындауы жоғары деңгейде екені көрсетілген. Барлыбектің пәндер бойынша үлгерімі мынадай болған:
● Құдай заңы –
● Орыс тілі және жазу – 4 (жақсы)
● Логика – 4 (жақсы)
● Латын тілі – 4 (жақсы)
● Грек тілі – босатылған
● Математика – 4 (жақсы)
● Физика, математикалық география – 5 (өте жақсы)
● Қысқаша табиғаттану – 4 (жақсы)
● Тарих – 5 (өте жақсы)
● География – 5 (өте жақсы)
● Неміс тілі – 5 (өте жақсы)

Барлыбектің аттестаты

Б. Сыртанов негізгі пәндер бойынша үздік білім алған.
Куәлікте оның 1886 жылы Санкт-Петербург университетінің шығыс тілдері факультетіне араб-парсы-түрік-татар тілдері бөлімінде оқуға қабылданғаны көрсетілген. Университетте ол мынадай пәндер бойынша білім алды: араб тілі, араб әдебиетінің тарихы, парсы тілі, парсы әдебиетінің тарихы, түрік-татар тілі, түркі халықтарының тарихы, осман тілі, осман тілінің тарихы, орыс мемлекеттік құқығының тарихы, халықаралық құқық, полиция құқығы, қаржы құқығы және тағы басқа пәндер.
Барлыбектің студенттік шағынан қызықты бір дерек – белгілі Шормановтың 1887 жылы Григорий Потанинге жазған хатында:
«Біздің жас қазақтардан жоғары оқу орындарында 30-ға жуық адам оқып жатыр. Солардың ішінде Петербургте Барлыбек Сыртанов білім алуда. Оған назар аударыңыз» – деп жазғаны.
Бұл хат белгілі Баянауылдық тұлғаның Жетісудан шыққан жас студентке ерекше көңіл бөлгенін көрсетеді.

1887 жылы Александр II-ге жасалған қастандық және оған Александр Ульяновтың қатысуы Б. Сыртановтың дүниетанымына зор әсер етті. Санкт-Петербург университетінің демократиялық, революциялық және ғылыми дәстүрлері оның қоғамдық-саяси көзқарастарын қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.

Мемлекеттік қызмет және ағартушылық ісі

1890 жылы Б. Сыртанов Санкт-Петербург университетінің Шығыстану факультетін араб-парсы және түрік-татар тілдері мамандығы бойынша үздік дипломмен бітірді. Ол Жетісудан шығып, жоғары білім алған алғашқы қазақтардың бірі болды.

1891-1894 жылдары Б. Сыртанов Ташкентте Түркістан генерал-губернаторлығының қазыналық палатасында қызмет етті. 1894 жылы 29 қыркүйекте Жетісу облысының әскери губернаторының бұйрығымен облыстық басқарманың іс жүргізу бөлімінің бастығы болып тағайындалды. Кейін арнайы тапсырмалар бойынша кіші шенеунік қызметін атқарды.

Жетісу облыстық басқармасында жұмыс істей жүріп, Б. Сыртанов қазақ халқының құқығын қорғауды өз борышы санады. Осы мақсатта Ахметкәрім Зейноллиннің көмегімен Қазан қаласынан араб қарпімен баспа шығаратын құрал-жабдықтар сатып алып, «Семиреченские областные ведомости» газетінде «Туземный отдел» атты арнайы бөлім ашты. Бұл бөлімде қазақтардың ауыр жағдайы ашық жазылып, олардың жерінен және жеке бостандығынан айырылып жатқандығы туралы материалдар жарияланды.

Б. Сыртановтың тікелей ықпалы мен қолдауының арқасында қазақтың алғашқы зиялылары – М. Тынышбаев, С. Аманжолов, О. Жандосов, Ж. Барибаев және басқа да жастар Верный гимназиясын бітіріп, білім алды.

1903-1907 жылдары Б. Сыртанов Ресей мен Қытай арасындағы шекара сызығын зерттеу жұмыстарына қатысты. Ол Ресейдің қоныс аударушылық саясатына, қазақ жеріндегі ең шұрайлы жайылымдар мен егістік алқаптарының тартып алынуына қарсы наразылық білдірді. Өз заманындағы прогрессивті идеяларды жақтаушы ретінде ол П. А. Столыпиннің реакциялық саясатына қарсы шықты.

Б. Сыртанов «Айқап» журналында қазақ халқының әлеуметтік-саяси мәселелеріне арналған мақалалар жариялады.

Қазақ құрылтайындағы ұсыныстары
Б. Сыртанов Қазақтың жалпыұлттық құрылтайында (съезінде) негізгі мәселелер ретінде келесі проблемаларды көтерді:

1. Қазақ жерін сақтау және жерге жеке меншікті болдырмау – қазақ даласында патша үкіметінің жер саясаты салдарынан халықтың өз ата-қонысынан айырылып жатқанын айтты.
2. Қазақ тілінде білім беруді дамыту – ұлттық мектептер ашу, ана тілінде оқулықтар жазу қажеттігін атап өтті.
3. Қазақ халқының өзін-өзі басқару құқығын нығайту – қазақ қоғамының ішкі басқару жүйесін реформалау және автономия алу мәселесін көтерді.
4. Қазақ баспасөзін дамыту – ұлттық баспасөзді күшейту арқылы халықтың саяси санасын ояту және білімін көтеру керек екенін айтты.
5. Әйелдердің құқықтарын қорғау – қазақ әйелдерінің білім алуына, қоғамдағы рөлінің артуына мән берді.
   Б. Сыртановтың бұл ұсыныстары кейін «Алаш» партиясының бағдарламасында көрініс тапты. Оның саяси, ағартушылық және құқықтық көзқарастары қазақтың тәуелсіздік жолындағы күресінің негізіне айналды.
   Барлыбек Сыртанов – алғашқы қазақ Конституциясының авторы
   XX ғасырдың басындағы қазақ халқының саяси-құқықтық ойының қалыптасуына зор үлес қосқан қайраткерлердің бірі – Барлыбек Сыртанов. Ол қазақ жерін сақтап қалу, халықтың құқықтарын қорғау және ұлттық мемлекеттілік идеяларын көтерген тұлға ретінде тарихта қалды.
   Қазақ жерін қорғау және саяси күрес
   Б. Сыртанов сол кезеңдегі ең өзекті мәселелердің бірі – қазақ жерінің отарлау саясаты арқылы тартып алынуына қарсы күресті. Ол қазақ халқының жерін сақтап қалу үшін мынадай бастамаларды көтерді:
6. Қазақ халқынан күшпен тартып алынған жерлерді қайтару.
7. Қазақ өкілдерін Ресей Мемлекеттік Думасына сайлау.
8. Діни муфтилерді жергілікті халықтың сұраныстарына сай сайлау.
9. Қазақ халқының құқықтарын орыс халқының құқықтарымен теңестіру.
   1910 жылы 21 қазанда Үзынғаш өңірінде қазақтарды жинап, арнайы кеңес өткізді. Ол өз сөзінде патша өкіметінің жүргізіп отырған жер саясатының ауыр салдары туралы ашық айтты:
   «Менің халқым, күн сайын біздің жерімізге қоныс аударушылар келіп қоныстануда, жағдайымыз күннен-күнге қиындап барады, ең құнарлы жерлер шаруа-қоныстанушылардың меншігіне айналды, кедей қазақтар шөлді, құнарсыз жерлерге қуылды. Енді үнсіз қалатын уақыт емес. Оянатын кез жетті! Біздің басты міндетіміз – ата-бабамыздан қалған жерімізді сақтап қалу. Егер біз «домотканый кафтан» (қарашекпенділер – қоныс аударушылар) толқынын тоқтатқымыз келсе, бірігуіміз керек».
   Бұл үндеу қазақ халқының жерін сақтап қалу жолындағы алғашқы ашық саяси мәлімдемелердің бірі болды.
   Алғашқы қазақ Конституциясы – «Қазақ мемлекетінің уставы»
   1910-1913 жылдары Б. Сыртанов құпия түрде қазақ елінің болашақ саяси құрылымын айқындайтын «Қазақ мемлекетінің уставын» (Конституциясын) жазды. Бұл құжатта қазақ жерін Ресей империясының отары емес, оның құрамындағы автономиялық доминион ретінде көру идеясы көтерілді.
   Бұл ұсыныс Австралия Одағы мен Жаңа Зеландияның Британия империясындағы мәртебесіне ұқсас еді. Қазақ жері өз заңдарына, өзін-өзі басқару жүйесіне ие, ұлттық мемлекеттілік негізінде құрылуы тиіс деп саналды.
   «Қазақ мемлекетінің уставы» төрт бөлімнен және 28 баптан тұрды. Құжаттың соңында жазылған:
   «13 маусым 1911 ж., Санкт-Петербург»
   Қолы: «С.Б. Алашинский».
   Бұл – Барлыбек Сыртановтың бүркеншік есімі. Кейбір еңбектерінде ол «Алатай ұлы» деп те қол қойған.
   Б. Сыртановтың бұл еңбегін қазақтың алғашқы Конституциясы деп санауға болады.
   Санкт-Петербургте Алихан Бөкейханмен кездесу
   1911 жылы қазақ, қырғыз, өзбек, татар, ноғай өкілдері патша үкіметінің жерді күштеп алу саясатына қарсы петиция дайындады. Сол жылы денсаулығы нашарлағанына қарамастан, Б. Сыртанов арнайы делегация құрамында Санкт-Петербургке барып, шенеуніктерге арыз-шағым жеткізуге тырысты. Алайда, патша әкімшілігі ұлттық мәселелерге назар аудармады.
   Санкт-Петербургте жүрген кезінде Б. Сыртанов Алихан Бөкейханмен кездесті. Осы кездесуде олар қазақ халқының болашағы, оның тәуелсіздікке жету жолдары туралы пікір алмасты. Осыдан кейін А. Бөкейхан оған қазақ мемлекеттілігі туралы құжат әзірлеуді тапсырды.
   Б. Сыртановтың идеялары кейін «Алаш» партиясының бағдарламасында көрініс тапты.
   Б. Сыртановтың саяси мұрасы
   Барлыбек Сыртановтың еңбектері мен идеялары қазақ халқының ұлттық санасының оянуына, оның мемлекеттілікке ұмтылуына зор ықпал етті. Ол ұлттық құқықтық негіздерді қалыптастырған алғашқы қайраткерлердің бірі болды.
   Б. Сыртановтың мұрасын зерттеу алғаш рет заңгер, ғалым Сәкен Өзбекұлы тарапынан жүйелі жүргізілді. Оның бастамасымен Алматы облысы, Ақсу ауданындағы Арасан ауылындағы орта мектепке Б. Сыртановтың есімі берілді.
   Б. Сыртановтың аталары да белгілі билер болған. Оның арғы атасы Қыдыралы би әділеттілігімен танылып, халық арасында «Мейірімді Қыдыралы би» атанған. Бұл оның ұрпағының да әділет жолында күрескенін көрсетеді.
   Қайтыс болуы және бағалануы
   1914 жылы 26 қарашада Б. Сыртанов ұзаққа созылған науқастан қайтыс болды. Ол Алматы облысының Капалқаласында жерленді.
   Тірі кезінде оның халыққа адал қызметін жоғары бағалаған замандастарының бірі Бақытжан Қаратаев былай деп жазған:
   «Халық тек саған ғана сенеді. Сен ғана «Мен халқым үшін қызмет еттім» деп айта аласың».
   (Е. Фёдоров, «Орта Азиядағы ұлт-азаттық қозғалысы», Ташкент, 1925 ж., 25-бет)
   Бүгінгі Қазақстан үшін Барлыбек Сыртановтың еңбектері мен идеялары аса маңызды. Оның ұлттық мемлекеттілік, жерді сақтау, қазақ халқының құқықтарын қорғау туралы ойлары Алаш қозғалысының негізіне айналды.
   Қазіргі таңда Қазақстан өзінің мемлекеттік заңдарын, ұлттық саясатын қалыптастыруда Б. Сыртанов сияқты ұлы тұлғалардың еңбегін тереңірек зерттеуі қажет. Оның жазған «Қазақ мемлекетінің уставы» – қазақтың алғашқы Ата заңы, ұлттық мемлекеттілікке ұмтылыстың нақты көрінісі.

Айдана Асылбекова
2 курс студенті