2025 жылдың қаңтарында Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры 284,86 миллиард теңге көлемінде теріс инвестициялық кіріс алғанын хабарлады. Бұл жаңалық қоғамда қызу талқыланып, көпшіліктің алаңдаушылығын тудырды. Вкладшылар үшін басты сұрақ — бұл жағдай олардың жинақтарына қалай әсер етеді, ал сарапшылар жүйенің тұрақтылығын қайта қарау қажет пе деген мәселені көтеріп отыр. 

Теріс кірістің себебі неде? 

БЖЗҚ ресми мәлімдемесінде негізгі себептер ретінде теңгенің нығаюы, мемлекеттік бағалы қағаздардың құнсыздануы, шетелдік нарықтардағы тұрақсыздық аталды. Бірақ бұл факторлар қаншалықты маңызды? 

1. Теңгенің долларға қатысты нығаюы 

Қаңтарда теңге бағамы 525,11-ден 518,14-ке дейін көтерілді. Әдетте, ұлттық валютаның күшеюі оң құбылыс болып саналады, бірақ зейнетақы активтері үшін бұл керісінше, теріс әсер етеді. Себебі қордың бір бөлігі шетелдік активтерге салынған, ал олар теңгемен есептегенде арзандайды. 

2. Мемлекеттік бағалы қағаздардың (ГЦБ) құнының төмендеуі 

Қаржы министрлігінің облигациялары зейнетақы қорының негізгі активтерінің бірі (41,40%). Қаңтарда олардың кірістілігі 40 базистік пунктке артты. Бұл облигациялардың жаңа шығарылымдары жоғары табыспен сатылғанын білдіреді, бірақ бұрын сатып алынған облигациялар арзандап, инвестициялық кіріс төмендеді. 

3. Халықаралық қаржы нарықтарындағы құлдырау 

АҚШ президенті Дональд Трамптың сауда тарифтеріне қатысты жаңа ұсыныстары мен АҚШ-тағы еңбек нарығының тұрақтылығы жаһандық нарықтарға кері әсер етті. Қазақстанның зейнетақы активтері шетелдік компаниялардың облигацияларына инвестицияланғандықтан, олардың бағасының төмендеуі БЖЗҚ кірісіне де әсер етті. 

БЖЗҚ кірісінің төмендеуі қауіпті ме? 

Экономистер мен қаржы сарапшылары бұл құбылысты қалыпты нарықтық процесс деп түсіндіреді. Бірақ БЖЗҚ-ның жыл сайынғы кірістілігі инфляциядан жоғары болуы керек, себебі зейнетақы жинақтарының негізгі міндеті — болашақтағы қаржылық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. 

Қаржыгер Марат Қожахметов бұл мәселеге қатысты пікірін былай білдірді: 

«Кез келген инвестициялық портфельде құбылмалы кезеңдер болады. Бұл — нарық заңдылығы. Бірақ, БЖЗҚ активтерінің негізгі үлесі мемлекеттік бағалы қағаздарға тиесілі болғандықтан, жүйенің ұзақ мерзімді табыстылығын қамтамасыз ету қажет. Егер теріс кіріс қайталана берсе, бұл зейнетақы жүйесінің тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін.» 

Экономист Әлия Бекжанова да осындай пікірде: 

«Қазіргі уақытта теріс кірістің ұзақ мерзімді әсері жоқ. Бірақ зейнетақы қоры басқарушылары салымшылардың сенімін жоғалтпау үшін тәуекелдерді дұрыс басқару қажет. Егер мұндай жағдайлар жиі қайталанса, халықтың жүйеге деген сенімі төмендеуі мүмкін.» 

Ұзақ мерзімді перспектива қандай?

2024 жылдың қаңтарынан 2025 жылдың қаңтарына дейінгі 12 айдағы зейнетақы активтерінің табыстылығы 15,66%, ал инфляция 8,90% болды. Яғни, жалпы алғанда, кірістілік инфляцияны басып озуда. 

Бірақ басты сұрақ — бұл үрдіс алдағы уақытта сақтала ма? Сарапшылардың пікірінше, зейнетақы жүйесінің тұрақтылығы активтерді әртараптандыруға және инвестициялық стратегияны дұрыс құруға байланысты. 

Халық не істеуі керек? 

Қазір салымшыларға дүрбелеңге түспей, жағдайды бақылау ұсынылады. БЖЗҚ ұзақ мерзімді инвестицияларды басқарады, сондықтан қысқа мерзімді теріс кірістер түпкілікті шығынға айналмайды. 

Алайда, зейнетақы жүйесінің ашықтығы мен тиімділігі туралы сұрақтар күн тәртібінен түспейді. Кейбір сарапшылар БЖЗҚ басқару жүйесін реформалау қажеттілігін көтеріп отыр. Бұл тақырып алдағы уақытта талқылана беретіні анық. 

Қаңтардағы теріс инвестициялық кіріс — нарықтағы уақытша құбылыс. Бірақ мұндай жағдайлардың жиі қайталануы зейнетақы жүйесінің сенімділігіне күмән тудыруы мүмкін. Қаржы мамандары ұзақ мерзімді перспективада кіріс инфляциядан жоғары болатынын айтады, бірақ БЖЗҚ басқару тиімділігі халықтың сеніміне тікелей әсер ететіні анық. Сондықтан зейнетақы жүйесіне қатысты мәселелер қоғам тарапынан мұқият бақылауда болуы керек.

Самал Асқар