Қазақстан қоғамында діни оқу орындарында балалардың құқықтарының қаншалықты сақталатыны, сондай-ақ олардың мемлекеттен қаржыландырылуы мәселесі жиі көтеріліп келеді. Алайда, жақында Түркістан облысында орналасқан Сарыағаш медресесінде болған оқиға бұл тақырыптың өзектілігін тағы бір мәрте айқындады.

Желіде тараған видеода жас балалардың ұстазына массаж жасап жатқаны анық көрінеді. Бұл көрініс қоғамда үлкен дау туғызып, елдегі медреселердегі оқыту жүйесі мен балаларға көрсетілетін қарым-қатынас төңірегінде өткір сұрақтар туындауына себеп болды.
Бұл оқиғаға қатысты пікір екіге жарылды:
🔹 Бірі – «шәкірттердің ұстазға деген құрметі» десе,
🔹 Екіншісі – «балалардың еңбегін заңсыз пайдалану» деп санайды.

Сонымен қатар, дәл осы медресенің соңғы жеті жыл ішінде мемлекеттік бюджеттен миллиардтаған қаржы алып келгені белгілі болды. Қоғам зайырлы мемлекет жағдайында діни оқу орындарын қаржыландыру қаншалықты заңды? Бұл қаражаттың жұмсалуы қаншалықты ашық? Балалардың құқықтары қаншалықты сақталуда? Осы сұрақтар бүгінде өзекті мәселе болып отыр.
Балалардың кез келген білім беру мекемесінде құқықтарының сақталуы – басты талап. Қазақстан Республикасының Конституциясы, «Бала құқықтары туралы» заңы және «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңдары бойынша, кәмелетке толмаған балалардың діни оқу орындарында тәрбиеленуі белгілі бір талаптарға сай болуы тиіс.
«ҚР Бала құқықтары туралы» заңының 9-бабы:
«Бала өз көзқарасын еркін білдіруге және ар-ождан бостандығына құқылы. Бірақ бұл құқық оның жас ерекшелігі мен ата-анасының жауапкершілігін ескере отырып жүзеге асырылады.»
«ҚР Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңының 13-бабы:
«Кәмелетке толмағандардың діни іс-шараларға қатысуы тек ата-аналарының немесе заңды өкілдерінің рұқсатымен ғана мүмкін.»  Яғни, балалардың діни шараларға қатысуы тек олардың еркімен және ата-аналарының келісімімен болуы керек. Бірақ Қазақстандағы кейбір діни оқу орындарында бұл талаптар әрдайым сақтала бермейді.

Медреселер балалар еңбегінің заңсыз пайдаланылуы мүмкін бе?

Желіде тараған видеодағы көрініс балалар еңбегін заңсыз пайдаланудың белгісі болуы мүмкін деген пікірлер айтылуда. ҚР Қылмыстық кодексінің 122-бабы (Кәмелетке толмағандарды пайдалану):
«Кәмелетке толмағандарды заңсыз еңбекке немесе басқа да мақсаттарға пайдалану қылмыстық жауапкершілікке әкеп соғады.»
ҚР Қылмыстық кодексінің 141-бабы (Балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз етпеу):
«Білім беру немесе тәрбие беру мекемелерінде балалардың құқықтарын бұзу заңмен қудаланады.»

Айгүл Сапарова, құқық қорғаушы:

Медреселердегі балалардың құқықтары сақталатынына күмән бар. Егер бұл діни мекемелер балаларды қандай да бір еңбекке мәжбүрлесе немесе оларды жеке тапсырмаларды орындауға итермелесе, бұл заңға қайшы келеді. Ата-аналар өз балаларын діни білім алуға берсе де, олар білім алу барысында еңбекке мәжбүрленбеуі тиіс.

Мемлекет қаржысы медреселерге кетіп жатыр ма?

Бұл оқиға қоғам назарын Қазақстандағы діни білім беру мекемелерінің мемлекеттік қаржыландырылуына аударды. Сарыағаш медресесі соңғы жеті жылда мемлекеттен 1,9 миллиард теңге алған.
2018-2025 жылдар аралығында мемлекеттен бөлінген қаржы:
– 2018 – 336 млн
– 2019 – 400 млн
– 2020 – 137 млн
– 2021 – 54 млн
– 2022 – 143 млн
– 2023 – 296 млн
– 2024 – 280 млн
– 2025 – 290 млн (жоспарланған)

Бұл сандар көпшілікке таңсық. Өйткені, Қазақстан – зайырлы мемлекет, ал Конституцияның 1-бабына сәйкес, мемлекет діннен бөлек қызмет етуі тиіс.

Бұл қаржы қандай мақсатта бөлінді?

Түркістан облысының әкімдігі бұл қаржы гранттық негізде бөлінгенін түсіндірді. Алайда, сарапшылар зайырлы мемлекетте діни білім беруді қаржыландыру қаншалықты дұрыс? деген сұрақты қайта көтерді.

Еркін Бекенов, экономист:

Қазақстан зайырлы мемлекет ретінде бюджеттік қаражатты мемлекеттік мекемелерге бөлуі тиіс. Егер жекеменшік діни ұйымдарға қаржы бөлініп жатса, онда бұл қаражат қайда кетіп жатыр? Біз қаржыландыру жүйесінің толық ашықтығын талап етуіміз керек.

Данияр Жүнісов, саясаттанушы:

Медреселерді мемлекет қаржыландырады, бірақ олардың қызметі мен оқу бағдарламасы ашық па? Оларда тек діни білім беріле ме, әлде жалпыға ортақ білім беріле ме? Бұл сұрақтарға нақты жауап керек.

Бұл оқиға діни білім беру мекемелеріне қатысты бірнеше маңызды мәселелерді көтерді:
1. Балалардың құқығы толығымен сақталуы тиіс.
2. Діни білім беру ерікті түрде жүргізілуі керек, балаларды мәжбүрлеуге жол берілмеуі тиіс.
3. Медреселердің мемлекеттік қаржыландырылуы ашық болуы керек.
4. Құзырлы органдар діни оқу орындарын тексеріп, заң талаптарының орындалуын бақылауы қажет.
Қоғам бұл мәселеге жауапты мемлекеттік органдардың назар аударуын талап етуде. Қазақстан билігі зайырлы қағидаттарды сақтап, балалардың құқықтарын қорғап, қаржыландыру жүйесінің ашықтығын қамтамасыз етуі тиіс.

Сарыағаш медресесіндегі оқиға тек бір мекеменің мәселесі емес, ол Қазақстандағы діни білім беру жүйесіндегі, балалардың құқықтарының сақталуындағы және мемлекеттік қаржының бөлінуіндегі түйткілді сұрақтарды тағы да күн тәртібіне шығарды. Біріншіден, балалар еңбегін заңсыз пайдалану мен діни мекемелердегі құқық бұзушылықтар туралы алаңдаушылық туындады. Қазақстанда балалардың еңбегін қанау, оларды қандай да бір іс-әрекеттерге мәжбүрлеу заңсыз екенін ескерсек, медреседе болған жағдай тергеуді қажет етеді. Діни мекемелер Қазақстан заңнамаларының барлық талаптарына сай болуы тиіс, ал ондағы балалардың құқығы бұзылмауы керек.

Екіншіден, мемлекеттік қаржының зайырлы қағидаларға сәйкес бөлінуі – қоғам үшін өзекті мәселе. Мемлекет бюджетінен жеке діни мекемелерге миллиардтаған қаржының бөлінуі Конституцияның зайырлылық қағидаттарына қаншалықты сәйкес келеді? Бұл қаржының тиімділігі қаншалықты бақыланады? Бөлінген қаражат діни мақсаттарға емес, шын мәнінде, білім беру мен әлеуметтік қолдауға жұмсалып жатыр ма? Мұндай сұрақтарға нақты жауап берілмесе, қоғамда қаржылық ашықтыққа деген сенімсіздік күшейе береді.

Үшіншіден, бұл мәселе тек дінге байланысты емес, жалпы мемлекеттің басқару жүйесіндегі ашықтық пен әділеттіліктің көрсеткіші. Егер мемлекет балалардың құқықтарының сақталуын және қаржының тиімді жұмсалуын қамтамасыз етпесе, онда қоғамда бұл мәселеге қатысты наразылықтар туындауы заңды. Осы орайда, қоғам мен сарапшылар мынандай нақты талаптар қоюда:
– Балалардың құқықтарының сақталуын қатаң бақылау: Медреселердегі балалардың қандай жағдайда оқитыны мен тәрбиеленетініне мемлекеттік органдар толық мониторинг жүргізуі тиіс.
– Мемлекеттік қаржыландырудың ашықтығы: Діни оқу орындары қандай негізде мемлекеттен қаржы алып жатыр? Бұл қаржы қайда жұмсалуда? Қоғамға ашық есеп беру жүйесі енгізілуі керек.
– Заң талаптарының орындалуын қамтамасыз ету: Діни білім беру ерікті болуы тиіс. Балалар қандай да бір діни рәсімдерге қатысуға мәжбүрленбеуі керек.
– Тергеу жүргізу: Сарыағаш медресесіндегі балалар еңбегінің заңсыз пайдаланылу фактісі тексеріліп, қажет болған жағдайда жауаптылар заң алдында жауап беруі тиіс.
Қазақстан – зайырлы мемлекет. Бұл мемлекеттің басты қағидаттарының бірі – діни сенім бостандығы, бірақ сонымен қатар діннің мемлекеттік саясатқа араласпауы. Егер мемлекет зайырлы қағидаттарды сақтауды жалғастырар болса, онда кез келген қаржыландырудың, әсіресе діни мекемелерге қатысты, ашық әрі заңды түрде жүзеге асуы тиіс.
Сарыағаш медресесіндегі жағдай – бір ғана мекеменің мәселесі емес. Бұл оқиға Қазақстандағы діни білім беру мекемелерінің қызметін қайта қарастыруға және қоғамның олар туралы толық ақпарат алуына мүмкіндік беруі тиіс. Егер бұл мәселеге көз жұма қарасақ, ертең дәл осындай басқа да жағдайлар қайталануы мүмкін.
Ендігі сөз – мемлекет пен құзырлы органдарда. Қоғам бұл сұрақтарға нақты жауап күтуде.

Самал Асқар, arasha