Cерік Жолдасбай, журналист:
– Бір танысым Тараз қаласындағы «Залиний» деп аталатын аудандағы бір көшенің «Шаумян» деп аталатынына таңғалып, төмендегі мына суретті жіберіпті. «Серік, журналист ретінде саған хабарласып тұрмын. Мына мәселені өзің жаз немесе басқа жігіттерге айтып, жаздыр. Шаумян деген кім болды екен, интернеттен іздеп көрсем, Кавказдың мүддесін көтерген армениялық революционер екен. Бізге оның не қатысы бар? Бізде батырларымыз бен игі жақсыларымызға көше атын сұрап жүргендер бар ғой. Одан да солардың атын қойсын да», – депті.
Шын мәнісінде, Таразда кеңестік атаудан әлі күнге арылмай отырған жүздеген көше бар. Мәселен, осыдан екі жыл бұрын ғана қазағы қалың Таразда Ленин көшесі әзер дегенде өзгерді. Оның өзінде аталған көшеге Әлихан Бөкейхан сияқты тұлғаның емес, екі жаққа да ыңғайлы болсын деп «Бейбітшілік» деген атау таңдалды. Сол баяғы жалтақтық.
Ал біздің кризис менеджер әкіміміз Бердібек Сапарбаев Конституция күніне орай Тараз қаласында «Қазақ еліне мың тағзым» деген кешен ашайын деп жатыр екен. Әрине, «Ура, патриотизм» үшін аталған кешеннің салынғаны құптарлық сияқты. Алайда Қордайдағы дүнгендердің дүрбелеңінен кейін жүз тасбелгі орнатсақ та, одан ештеңе өзгермейді. Оданда диаспораларға мемлекеттік тілді үйретіп, қазаққа жақындату керек емес пе? Тасбелгіден қарағанда қазақ тілін үйреніп алса ғана, олар өзін қазаққа жақын сезінеді.
Бір сөзбен айтқанда, Бердібек Сапарбаев кешен ашу арқылы көзбаяушылыққа көшіп отырған секілді. Шын мәнісінде, қазақ тілі, аралас мектеп, ономастика сынды тағы да басқа салада мәселе жетерлік.
Бірінші тіл мәселесі. Облыстық тілдерді дамыту басқармасының мәліметі бойынша, облыстағы халықтың 97,43 пайызы мемлекеттік тілді меңгерген. Жақсы жаңалық.
Бірақ бір қызығы Тараздағы кинотеатрлар фильмдерінің 99 пайызын орыс тілінде көрсетеді. Әрине кинотеатрдағы жағдайдың 2018 жылы қабылданған «Кинематография туралы ҚР Заңына» байланысты екені белгілі. Аталған заң бойынша шет елден келген фильм дубляж немесе субтитр арқылы көрсетілуі керек. Алайда кәсіпкерлер дубляж жасаудың қымбатқа түсетінін айтып, субтитрмен шектеледі. Астанаға сөзі өтетін әрі кризис менеджер деген атағы бар әкіміміз ҚР Парламент Мәжілісіне шығып, «шет елден келетін фильмдер міндетті түрде қазақ тіліне дубляждалуы керек» деген бапты заңға енгізуге ықпал етсе, нұр үстіне нұр болар еді.
Жалпы жылына онға жуық фильм қазақ тілінде шықса, оның өзі қолайсыз уақытқа қойылады. Мәселен Бауыржан Карипов үгіт-насихатынан кейін балаларды «Мұзды өлке» мультфильміне алып бардық. Өкінішке қарай, кинотеатр әкімшілігі «Мұзды өлкенің» қазақшасын таңертең сағат 11:00-ге қойған. Таңертең балалардың ұйқысынан оятып, таксилетіп жүріп кинотеатрға жеттік. Ал орыс тіліндегі мультфильмді кез келген уақытта көруге болады. Неге біздің балаларымыз өзге балалар секілді ұйқысын қандырып, түстен кейін мультфилм көре алмайды?
Ұсыныс. Әрине әкімдік кинотетр қожайындарына «Қазақ тіліндегі киноны ыңғайлы уақытқа қой» деп талап ете алмайды. Бірақ әкімдік пен кинотеатр арнайы меморандум қол қойып, кәсіпкер қазақ тілінде фильмдерді қолайлы уақытқа қоюға, ал әкімдік көрерменмен қамтамасыз етуге міндеттеме алуы керек секілді. Өйткені бизнес табысынан қағылмауы қажет.
Сондай-ақ бір қоғамдық ұйым «Қазақша кино көрейік» деген акцияның аясында, кинотетардың алдында халықтан сауалнама алып, парақшалар таратып, үгіт-насихат жұмыстарын жүргізсе. Әйтпесе «Облыстың 97,43 пайызы қазақ тілін біледі, бірақ кинотеатрлар 99 пайыз орыс тілінде фильм көрсетеді» деген құдды бір анегдот сияқты. Егер екі жақ меморандумға отырса, 1 пайызға жетпейтін көрерменнің көлемін 10, тіпті 50 пайызға жеткізуге болар еді. Бірақ жоғарыда мәселенің бәрі «Кинематография туралы ҚР Заңына» байланысты екенін айттық. Алайда Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» немесе өзге де жекеменшік киностудия түсірген фильмдерді 70-80 пайыз мемлекеттік тілде көрсетуге мүмкіндік бар ғой.
Екінші мектептегі мемлекеттік тілдің мәселесіне тоқталсақ. Халқының 97,43 пайызы мемлекеттік тілді меңгерген облыстың мектептерінде 24 пайыз оқушы орыс тілінде білім алады. Ал 2018-2019 жылы 1сыныпқа барған оқушылардың саны 1 пайызға көбейіп, 25 пайызға жеткен. Бердібек Мәшбекұлы тасмүсін салғанша, орыс тілінде білім алып жатқан 24 пайыз оқушының үлесін 5-10 пайызға түсіруді көбірек ойлауы керек.
Ұсыныс. Мәселен тағы бір ұйым «Шонаның ізімен» деген акция ұйымдастырып, Шона Смаханұлы секілді әр үйге барып, ата-аналарға «балаларыңызды қазақ мектебіне беріңіз» деп үгіт-насихат жұмыстар жүргізсін. Астанадан
Аятжан Ахметжанұлы шағырып арнайы лекция оқытса, баласын орыс мектебіне берген ата-ана өмірден түңіліп кетер еді). Ол жағын Айекең қатырады. Өкінішке қарай орыс сыныбында оқып жатқан оқушылардың басым бөлігі өзіміздің қазақтар. Шона Смаханұлы сияқты жанкешті біреу болса, олардың беті бері қарайтын еді.
Үшінші, мектептерді нөмірлеп атауды тоқтату керек. Зиялы қауым өкілдері «Ұлтқа қызмет еткен түген тұлға ұмыт қалды», ал билік «жастар отансүйгіш болуы керек» деп айтып жатады. Жастарды ұлтшыл етіп тәрбиелеудің бірден бір тетігі, өзі оқып отырған мектепке тұлғаның атын беру емес пе? Құдайға шүкір тұлғасыз, тұлдыр ұлт емеспіз. Мәселен қаламыздағы №25 мектеп санмен емес, Әлімхан Ермеков атындағы №25 мектеп деп аталса, ондағы оқушылар әлдеқайда саналы болып өсер еді. Оның үстіне зиялы қауым өкілдері де босқа байбалам салмай, байыз табар еді. Ал мен «Бердібек Сапарбаев менің бір посымнан кейін барлық мектепке тұлғаның атын беріп тастады» деп әкімді де, өзімді де мақтап жүрер едім).
Төртінші, танысымды толғандырған Шаумян көшесіне келейік. Шаумяннан бөлек қалада Лазо, Громовой, Серова, Осипенко, Автомобильный, Южная, Катовский секілді мәні жоқ атаулар жетерлік. Мүмкін бұлардың кейбірі ұлттық сипатқа ие болған шығар. Өйткені google.kz/maps-та Бейбітшілік көшесі әлі күнде дейін Ленин болып тұр. Демек әкімдік атауы өзгерген көшелерді интернетте де жаңартып отыруы керек. Бұдан бөлек облыста Гродеково деген бірлі-жарым ауыл, 30 жылдық деп аталатын мектептер де бар. Ұзын сөздің қысқасы, Кеңестік атаулардан біржола құтылып, облыста нағыз «Рухани жаңғыру» жұмыстарын жүргізу керек.
Бесінші Тараз қаласы әкімдігінің артындағы және Ы.Дүкенұлы атындағы Мәдениет үйінің қақ маңдайындағы орақ пен балғаны алып тастау қажет. Шенеуніктер «Ғимарат қорғауда болған соң аталған белгіні ала алмаймыз» деген уәж айтады. Бір қызығы экс-әкім Асқар Мырзахметов Жамбыл Жамбаевтың ескерткішін бір күнде күркесінге лақтырып, оның орнына жаңа ескерткіш қойып еді ғой. Демек жыр алыбының ескерткішін алып тастағаннан қарағанда кеңес үкіметінің символы болған орақ пен балғаның мәселесін шешу оңай деп ойлаймыз.
P.S.
Соңғы кездері «Сын айтқыш адам нақты ұсыныс та беруі керек» дейтіндер шықты. Өте дұрыс. Кішігірім пост жазып құтыламын ба деп ем, үш беттік монолог болып кетіпті ғой. Әкім «Мына ұсыныстарды орындағанша «Қазақ еліне мың тағызым» деген кешен ашып, тып тыныш отыра берейінші» дейме екен, жоқ әлде мына ұсыныс көңілге қонымды екен деп іске асыра ма? Ұлтқа ең маңызды шаруаларды шешпей, «Қазақ еліне мың тағызым» деген кешен ашу арқылы татулықты сақтаймын десе, Бердібек Сапарбаев көзбояушылыққа көшкені. Бізге тасмүсін емес, таза іс керек.
