Елдегі есірткі жағдайы Мемлекет басшысы мен азаматтық қоғам өкілдері тарапынан ерекше алаңдаушылық туғызады. Жақында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанда синтетикалық есірткі өндірісін жоюды тапсырды. «Есірткі өндірісі Қазақстан Республикасының аумағына өтті, бұл біздің мемлекетіміздің қауіпсіздігіне қауіп төндіретін елеулі құбылыс. Бұған қарсы күрес үшін барлық уәкілетті органдардың күш-жігерін біріктіру қажет. Әйтпесе, біз жағдайды жіберіп аламыз. Қазақстан аумағында синтетикалық есірткі өндірісінің барлық ошақтарын жою жөнінде ең шешуші шаралар қабылдау өте маңызды міндет», – деді Президент.

Осыған байланысты құқық қорғау органдары тарапынан есірткінің заңсыз айналымын анықтауға және жолын кесуге бағытталған іс-шаралар күшейтілуде. Атап айтқанда, жедел-іздестіру, арнайы іс-шаралары, тінту және ұстау жұмыстары көп жүргізілгенін көріп отырмыз. Осы бағыттағы өзара іс-қимыл жөніндегі жоспарлар бекітілді. Демек, есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл және нашақорлықтың алдын алу мәселелері соттардың, сондай-ақ мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметіндегі басым бағыттың бірі болып табылады. Әрі есірткі тасымалдаушыларға қатысты жазаны заңдық тұрғыдан қайта қарау кезек күттірмейді.

Қақпанға түсетін тек «курьерлер»

Атырау облысы қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының төрағасы Зарема Хамидуллинаның айтуынша, қазіргі уақытта есірткі сатушылар бұл бизнесті цифрлық трансформациядан сәтті өткізіп, цифрлық жетілудің барлық мүмкін деңгейлеріне жеткен. Барлығы цифрлық форматта, электрондық ақпараттық ресурстарды пайдалану арқылы жедел және құпия түрде жүргізіледі. Оларды ұстау мүмкіндігі өте аз. Қазір тек жеткізушілерді (курьерді) ұстайды. Ол онсыз да өмірден баз кешіп, амалсыз әрекеттер жасап жүрген адам болуы мүмкін. Ал бұл қылмыстық бизнесті басқарып отырғандар шымылдық артында қала береді.

Жалпы, еліміз пандемиядан кейінгі кезеңде есірткі және психотроптық заттардың, олардың аналогтары мен прекурсорларының заңсыз айналымына байланысты қылмыстық істерді қарауда бірқатар ерекшеліктерге тап болды. Есірткі нарығының құрылымын өзгертуге және оған психоактивті заттардың жаңа түрлерін енгізуге жедел ден қою мақсатында соңғы жылдары ұлттық заңнама айтарлықтай пысықталды, есірткіге бақылауды белгілеу тәртібі оңайлатылды, олардың интернет желісіндегі айналымы үшін жауапкершілік күшейтілді.

Мәселен, 2020 жылғы 10 қаңтардан бастап есірткі қылмыстары үшін қылмыстық заңнамаға «электрондық ақпараттық ресурстарды пайдалану» деген жаңа саралау белгісі енгізілді. Бұл бірқатар баптарда көзделеді: есірткіні сату, тарату, оларды жасау үшін туынды айналым; есірткіні тұтынуға тарту. Қылмыстар бас бостандығынан айырудың ұзақ мерзімдерін белгілей отырып, ауыр және аса ауыр санатқа жатқызылады. Есірткіні жарнамалау және насихаттау үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді. Осы бап бойынша жаза 3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыруды қарастырады.

2021 жылдың қазан айында бірқатар синтетикалық есірткілер мен прекурсорлардың айналымы үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізген түзетулер күшіне енді. Соңғы екі жылда мемлекеттің бақылауына психоактивті заттардың 115 жаңа түрі енгізілді. Есірткінің қылмыстық салмағы төмендеді (50 грамнан 1 грамға дейін), одан «альфа- пирролидиновалерофенон» (жылдамдық), «мефедрон» (меф) және синтетикалық каннабиноидтар (дәмдеуіштер) және т.б. сияқты синтетикалық есірткілердің заңсыз айналымы үшін қылмыстық жауапкершілік туындайды.

Медициналық емес тұтынуды декриминализациялауды, сондай-ақ прекурсорлар мен күшті заттардың («трамадол», «азот оксиді» және басқа рецепт бойынша дәрі-дәрмектер) айналымы үшін жауапкершілікті күшейтуді көздейтін заңнамалық түзетулер енгізілді. Бұл жерде қолданыстағы заңнамаға сәйкес есірткіні қолдану қылмыстық жазаланатын әрекет болып табылмайтынын, қылмыстық жауапкершілік Қазақстан Республикасы ҚК-нің 296-бабының 1-бөлігі шеңберінде қоғамдық орындарда есірткіні қолданған жағдайда ғана туындайтынын атап өткен жөн.

Қоғамдық орында есірткіні қолданғандарды дәлелдеу қиын

Қазіргі тәжірибеде қоғамдық орындарда есірткіні қолдану фактісін дәлелдеу қиын, адам үйде немесе басқа жерде қолдана алады, содан кейін қоғамдық жерде пайда болады. Бұл есірткіге деген сұраныстың артуына алып келеді және жазаның алдын алу функциясын іс жүзінде жоққа шығарады. Осыған байланысты ІІМ «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне есірткі құралдарының, психотроптық заттар мен олардың прекурсорларының заңсыз айналымына қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына Қылмыстық кодекстің 296-бабының 1-бөлігін «қоғамдық орын» біліктілік белгісін алып тастап, әкімшілік құқық бұзушылық санатына ауыстыра отырып, қылмыссыздандыру туралы ұсыныс енгізілді. Бұл есірткіні қолданғаны үшін ұсталған барлық адамдарды жауапқа тартуды қамтамасыз етуге, сол арқылы жасырын есірткі тұтынушыларға қатысты құқық орбитасын кеңейтуге мүмкіндік береді. Яғни, жазаның бұлтартпаушылық қағидатын қамтамасыз етеді және есірткі тұтынудан бас тартуға немесе одан бас тартуға итермелейтін қосымша құқықтық тетік болып табылады.

Денсаулық адамның ең құнды, қайталанбас, жоғалса қайта орнына қиындықпен келетін асыл қазынасы. Бүгінгі таңда әлемді толғандырып отырған мәселелердің бірі – адам денсаулығы. Адам өміріне қауіп төндіретін, адам ағзасын улайтын зиянды әрекеттердің бірден бірі нашақорлық, есірткі болып табылады. Есірткі бұл адамның көңіл- күйін, сана-сезімін, мінез-құлқын бұзатын қауіпті зат. Олар адам ағзасы мен психикасына әсер етіп зақымдайды. Сана-сезімі уланған адамның мінез-құлқы, жүріс-тұрысы күрт өзгеріп, басқа қылмысты жасауға дайын тұрады. Сондықтан, есірткі саудасының өршіп кетпеуіне барлығымыз атсалысуымыз қажет.

Соттағы істердің басым бөлігі «есірткі тасымалдаушыларға» қатысты

Қазіргі таңда сот тәжірибесінде аталған санаттағы қаралған істердің басым көпшілігін «есірткі тасымалдаушылар» ісі құрайды. Өйткені жұмыс іздеген көптеген жастар әлеуметтік желіден «курьер жұмысы», «жеткізу қызметі» батырмасын басып, телеграмм желісінен анықталмаған тұлғамен хат алмасу барысында синтетикалық заттарды қабылдап алып, оларды пакеттерге бөлшектеп салу, жасырын орындарға 0,3., 0,5., 1 грамнан жасырып кету қызметін атқарады. Бастапқыда кінәлі тұлғалардың басым көпшілігі психотроптық заттар екенін білмей қалатын жағдайлар кездеседі. Себебі есірткі сатып отырған адам жөнелтетін тауардың атын «меф». «ск» деп қысқартылған күйде жазады. Алайда, тауарды алғаннан кейін, жеңіл жолмен қомақты ақша тапқан есірткі сатушы өзін өзі тоқтата алмай, бұдан әрі есірткі таратуын тоқтатпай, халық денсаулығына және имандылығына қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтың орын алуына жол береді.

Бүгінгі таңда аталған санаттағы істердің жылдан жылға, күннен күнге саны артып келеді. 15 жастағы мектеп оқушысынан бастап, ересек адамдарға дейін, ер адам да, қыз балалар да есірткіні сату қылмысымен айналысып жүр. Соның кесірінен жастардың арасында бұл қылмыстық құқық бұзушылық көп орын алуда. Өз кезегінде шалыс басқан жастар өз өміріне балта шауып, темір тордың арғы жағындағы өмір оңай емес екенін кеш түсінеді. Бұл жағдайға немқұрайлық танытып, әліптің артын бағып отыруға болмайды, жастардың сотталып жатуы қоғамның да тыныштығын бұзуы мүмкін.

Осы негізде, аталған санаттағы құқық бұзушылықтың бастауы әлеуметтік желіден орын алатынын ескере келе, Қазақстан аумағы ішінде ғана орын алатын байланыс желісін ойластыру қажет деп санаймын. Себебі, әлеуметтік желідегі жарнаманы тоқтатпаған жағдайда бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың саны артып, жастар арасында көбеюі ықтимал. Сонымен қатар, бірден бір бастама орын алып отырған – Телеграмм желісінің өкілдіктерін елімізде ашуды, олардың алдына мемлекет тарапынан желіні бақылау туралы талаптар енгізуді қамтамасыз ету қажет. Болмаса желінің қызметін шектеу немесе балаламалы арналар әзірлеу қажет деп санаймын. Біз қазірден бастап бұл мәселеге жауаппен қарамасақ, кейін кеш болуы мүмкін.

Жазаның мақсаты – сотталушының түзелуіне ықпал ету

Жазаның мақсаты сотталушыларды жазалау емес, әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, жаңа қылмыстың алдын алу, сотталғанның түзелуіне жеткілікті жаза тағайындау болып табылады. Өз тағдырына тас лақтырып, шалыс басқанын кеш түсінген жастардың болашағына да балта шаппауымыз керек деп ойлаймын. Қолданыстағы заңда аса ауыр санаттағы қылмыстық құқық бұзушылық жасағандарға кінәні мойындау түріндегі процестік келісімге келу қарастырылмаған.

Қазіргі таңда есірткіні жерге жасырып (заклад) таратумен айналысқан жастарға қатысты істер күннен күнге көбеюде. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, осы санаттағы істер былтырғы жылға қарағанда үш есе көбейген. Кей жағдайда бірінші рет есірткі жасыруға шыққан адамдар ұсталып қалған істер де кездеседі немесе бір жылдан бері осы кәсіппен айналысып жүрген кінәлі тұлғалар да кездеседі. Аса ірі мөлшердегі, электрондық ақпараттық ресурстарды пайдалану арқылы есірткі таратқандарға 10 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы көзделген.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 27.09.2021 жылғы №470 «Қазақстан Республикасында бақылауға жататын есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлар тізімін, заңсыз айналымда жүргені анықталған есірткі, психотроптық заттарды, сол тектестер мен прекурсорларды шағын, ірі және аса ірі мөлшерге жатқызу туралы жиынтық кестені, есірткі, психотроптық заттардың құрылымдық формулаларындағы сутегі, галогендер және (немесе) гидроксильді топтар атомдарын алмастырғыштар тізімін бекіту туралы» өзгерістер мен толықтырулар енгізілген қаулысына сәйкес, психотроптық зат 1,0 граммнан асқан жағдайда аса ірі мөлшерге жатқызылады. Яғни, олардың барлығының іс-әрекеті аса ауыр санатқа жатады.

Сондықтан, жастардың түзелуіне, олардың қоғамға қайта оралуына, Қазақстанның болашағына, экономикасына мүмкіндік беру мақсатында ҚК-нің 297-бабының 3-бөлігінде көзделген қылмыстық құқық бұзушылық жасағандарға кінәні мойындау түріндегі процестік келісім жасау мүмкіндігін беру қажет деп санаймын.

Жалпы кінәні мойындау түріндегі процестік келісімді жасау прокурордың құқығы. Сондықтан, бұл санаттағы істерге кінәні мойындау түріндегі процестік келісім жасауды прокурор шешкен кезде, есірткі таратуды бірінші рет жасағандарды ескереді деп ойлаймын. Ал көп жылдар бойы ірі көлемдегі, қомақты ақшаға есірткі таратумен айналысқандарға кінәні мойындау нысанындағы процестік келісім жасамау да прокурордың құқығы болып табылады.

Судья дәлелдемелерді бағалауға қабілетті болуы қажет

2020-2023 жылдар аралығында Қазақстанда есірткі құралдарының заңсыз айналымымен күресу үшін айтарлықтай күш-жігер жұмсалды. Есірткіге қатысты қылмыстық істерді қарауда заңнамалық өзгерістер, бақылауды күшейту, халықаралық ынтымақтастық және іс жүргізу ерекшеліктері маңызды рөл атқарады. Алайда, бұл проблема одан әрі назар аударуды және тиімді нәтижелерге қол жеткізу үшін күрес шараларын жетілдіруді талап етеді.

Әділ қазылық ету – кез келген судьяның қасиетті парызы. Ең бастысы, би адал, әділ болуы керек. Сот істі қарау барысында дәлелдемелердің заңды жолмен алынғанын, жол берілетінін зерттей келе ішкі сенімімен бағалайды. Жалпы дәлелдемелерді бағалауда алдымен судья жан-жақты білімді, парасатты, барлық жағдайды ақылға сала алатын болуы қажет. Өмір тәжірибесі де маңызды рөл аткарады. Өмірде әртүрлі жағдайлар орын алады. Басты сот талқылауында тараптардың біреуі шындығын айтса, біреуі жалған ақпарат береді, не болмаса екі тараптың өздері де жалған айтуы мүмкін. Сондықтан, судьяның теориялық жағынан ғана емес, психологиялық, моральдық тұрғыдан дайындығының болуы да аса маңызды.

Бірінші сатыдағы сот актілерінің апелляциялық, кассациялық сот алқаларында күшінің жойылуы, өзгеруі көбіне дәлелдемелерге жеткілікті баға берілмеуден орын алады. Сондықтан жоғары оқу орындарында немесе Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы сот төрелігі академиясында арнайы дәлелдемелерді бағалау пәнін енгізу қажет деп ойлаймын.