Жалған ақпараттардың таралуы, мемлекеттік құпиялардың ашықтығы, экономикалық тәуелділік, шетелдік ықпал мен кибершабуылдар – Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне төнген басты қатерлер. Бұл қауіптер біз ойлағаннан да жақын болуы мүмкін. 

Қазақстан Еуразия жүрегінде орналасқандықтан, геосаяси ойыншылар үшін маңызды аймақ болып қала береді. 30 жылдық тәуелсіздік кезінде ел өзінің көпвекторлы саясатын ұстанып келді. Алайда соңғы жылдары Қазақстан түрлі ықпал ету әрекеттерінің нысанына айналды. 

Ресей-Украина соғысы басталғаннан кейін Қазақстанның сыртқы саясатына қатысты сұрақтар көбейді. Ел билігі бейтарап ұстанымда екенін мәлімдегенімен, сарапшылар мұндай позицияны ұзақ уақыт сақтап қалу қиын екенін айтады. 

Саяси сарапшы Айдос Сарым бұл туралы былай дейді: 

«Қазақстанда Ресейге бағытталған санкцияларды айналып өту әрекеттері жиілеп кетті. Бұл елімізге қосымша экономикалық және дипломатиялық қысым әкелуі мүмкін. АҚШ пен Еуропа Қазақстаннан санкцияларды қатаң сақтауды талап етсе, Ресей оны «достықсыз әрекет» ретінде қабылдауы мүмкін.» 

Екінші жағынан, Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» бастамасы Қазақстанға инвестиция құйғанымен, кейбір сарапшылар оны «экономикалық экспансия» деп бағалайды. Қазақстанға Қытайдан келетін қарыз көлемі артып келеді, ал бұл өз кезегінде тәуелділікті күшейтеді. 

Экономикалық қауіпсіздік – мемлекеттің басты тіректерінің бірі. Қазақстан экономикасы шикізатқа тәуелді, ал мұнай бағасының ауытқуы ел экономикасына тікелей әсер етеді. Бірақ бұл жалғыз қауіп емес. 

Қазақстан шет елдерден азық-түлік пен өндірістік тауарлардың басым бөлігін импорттайды. Егер сауда серіктестерімен қарым-қатынас қиындаса немесе логистикалық тізбектер бұзылса, елде азық-түлік тапшылығы орын алуы мүмкін. 

Экономист Расул Рысмамбетов: 

«Біз Ресейге де, Қытайға да экономикалық жағынан тәуелдіміз. Егер ертең Ресей Қазақстанға газ бен мұнай өнімдерін жеткізуді тоқтатса немесе Қытай несие беруді доғарса, экономикамыз ауыр соққы алады. Сондықтан бізге нақты экономикалық стратегия қажет.» 

Сонымен қатар, елдегі сыбайлас жемқорлық экономикалық қауіпсіздікті әлсіретіп отыр. Қазақстанда оффшорлық аймақтарға кетіп жатқан қаржы көлемі жыл сайын өсуде. 

Редакциямыз жүргізген зерттеу барысында Қазақстаннан шетелдік оффшорларға шыққан миллиардтаған доллардың нақты қайда жұмсалып жатқаны белгісіз екені анықталды. 

Бүгінде соғыс тек әскери қақтығыстармен шектелмейді. Ақпараттық шабуылдар – кез келген мемлекеттің тұрақтылығына төнетін басты қауіптердің бірі. Қазақстан бұл соғыста қаншалықты қорғаныссыз? 

Әлеуметтік желілерде таралатын жалған ақпараттар қоғамды тұрақсыздандыруға бағытталғаны байқалады. Бірнеше жыл бұрын фейк жаңалықтар тек қарапайым блогерлердің ойдан шығарған мәліметтері болса, қазір олар кәсіби деңгейде жасалуда. 

Ақпараттық қауіпсіздік маманы Арман Байдосов: 

«Кейбір жалған ақпараттар шетелден қаржыландырылуы мүмкін. Мақсат – халықты билікке қарсы қою, ел ішінде тұрақсыздық тудыру. Бұл тек қана саяси мәселе емес, бұл – ұлттық қауіпсіздікке тікелей қауіп.» 

Редакциямыз зерттеу барысында бірнеше жалған ақпарат көзін анықтады. Олардың ішінде анонимді Telegram-арналар, әлеуметтік желілердегі боттар және белгісіз IP-адрестерден таратылатын видео-материалдар бар. 

Кибершабуылдар – ХХІ ғасырдың басты қауіптерінің бірі. Қазақстанда соңғы жылдары мемлекеттік мекемелерге, банктерге және жеке тұлғаларға бағытталған хакерлік шабуылдар саны артты. 

Мысалы, 2023 жылы еліміздегі ірі банктердің біріне жасалған хакерлік шабуыл нәтижесінде 100 мыңнан астам клиенттің жеке мәліметтері интернетке тараған. 

Киберқауіпсіздік маманы Аслан Мырзахметов: 

«Қазақстанда цифрлық қауіпсіздік әлі де әлсіз. Көптеген мемлекеттік мекемелердің серверлері ескі технологиялармен қорғалған, бұл оларды хакерлік шабуылдарға осал етеді.»

Зерттеу барысында біз қара нарықта Қазақстан азаматтарының жеке деректері сатылатынын анықтадық. Тек бір ғана интернет-дүкенде 500 мың қазақстандықтың аты-жөні, ЖСН, телефон нөмірлері ашық сатылымда тұр. Бұл – алаяқтық, бопсалау және қаржылық қылмыстар үшін пайдаланылуы мүмкін. 

Қазақстанның 14 000 шақырымнан асатын шекарасы бар, оның көбі Ресеймен шектеседі. Соңғы жылдары шекарадан заңсыз өту әрекеттері, контрабанда мен қылмыстық топтардың қозғалысы жиілеген. 

Қазақстанның көші-қон мәселесі де ушығып барады. 2022 жылы Ресейден Қазақстанға 400 мыңнан астам адам келді. Бұл көші-қон легі елдің әлеуметтік және экономикалық тұрақтылығына әсер етуі мүмкін. 

Халықаралық қатынастар сарапшысы Әлия Қасенова: 

«Көші-қон дұрыс реттелмесе, демографиялық және экономикалық дағдарысқа әкелуі мүмкін. Қазақстан бұл жағдайға дайын болуы керек.»

Жоғарыда талданған мәселелер – Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне төнетін негізгі қауіптер. Олар тек әскери немесе саяси сипатқа ғана ие емес, сонымен қатар экономикалық, ақпараттық және киберкеңістіктегі тұрақтылыққа да тікелей әсер етеді. Қазіргі заманның қауіптері көзге көрінбейтін, бірақ салдары өте ауыр болуы мүмкін құбылыстармен ерекшеленеді. Сондықтан бұл мәселеге тек мемлекеттік деңгейде ғана емес, тұтас қоғам болып назар аудару қажет. 

Бірінші кезекте, геосаяси тепе-теңдікті сақтай отырып, тәуелсіз саясат жүргізу – мемлекеттің басты міндеті. Қазақстанның көпвекторлы саясаты ұзақ жылдар бойы тұрақтылықтың кепілі болып келді, алайда бүгінгі өзгермелі әлемде бұл саясатты одан әрі нығайту қажет. Көршілермен тең дәрежелі қарым-қатынас құрып, ешбір мемлекеттің ықпалына толықтай кіріп кетпеу – ұлттық мүддені қорғаудың басты шарты. 

Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – мемлекет тұрақтылығының тағы бір маңызды аспектісі. Қазақстан шикізатқа тәуелділіктен арылып, өңдеу өнеркәсібін дамытуға, отандық өндірісті күшейтуге, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге басымдық беруі керек. Импортқа толықтай тәуелді болу – сыртқы күштердің ел экономикасын басқаруына жол ашады. Егер ертең санкциялар күшейсе немесе жаһандық дағдарыстар орын алса, Қазақстан өзін-өзі қамтамасыз ете алатындай деңгейге жетуі тиіс. 

Ақпараттық қауіпсіздік және ақпараттық соғысқа қарсы тұру – тек биліктің ғана емес, әрбір азаматтың міндеті. Бүгінгі қоғамда шынайы ақпарат пен фейк жаңалықтарды ажырата білу – маңызды дағдыға айналды. Әлеуметтік желілерде тарайтын манипуляцияларға еріп кетпеу үшін халықтың медиасауаттылығын арттыру қажет. Ал мемлекеттік деңгейде ақпараттық саясатты күшейтіп, қоғамды тұрақсыздандыруға бағытталған үгіт-насихаттар мен фейк жаңалықтарға қарсы тұратын жүйе қалыптастыру керек. 

Киберқауіпсіздікті нығайту – ХХІ ғасырдағы мемлекеттің басты қорғаныс құралдарының бірі. Қазақстанда цифрлық жүйелер дамып жатқанымен, оларды қорғайтын механизмдер әлі де әлсіз. Хакерлік шабуылдар, деректердің сыртқа тарауы, жеке мәліметтердің қара нарықта сатылуы – бұның барлығы елдің ұлттық қауіпсіздігіне тікелей қауіп төндіреді. Сондықтан IT-мамандарды дайындауға, мемлекеттік серверлердің қорғанысын күшейтуге, халықтың киберсауаттылығын арттыруға ерекше назар аудару керек. 

Шекаралық қауіпсіздік пен көші-қон саясаты да назардан тыс қалмауы тиіс. Қазақстан – Еуразиядағы ең ұзын шекараға ие мемлекеттердің бірі, бірақ оны толық бақылауда ұстау – күрделі міндет. Соңғы жылдары заңсыз көші-қон, контрабанда, шекара маңындағы қылмыстар жиілеп кетті. Сонымен қатар, көрші елдерден ағылған мигранттар толқыны да әлеуметтік-экономикалық жағдайға ықпал етіп отыр. Бұл салада нақты заңнамалық реформалар қажет, әсіресе шекараны қорғау технологияларын жетілдіріп, көші-қон саясатын қайта қарау маңызды. 

Ұлттық қауіпсіздік – тек мемлекеттік органдардың ғана жұмысы емес. Бұл – әрбір азаматтың өміріне тікелей әсер ететін мәселе. Егер біз еліміздің тұрақтылығын сақтағымыз келсе, әрқайсымыз осы процестің бір бөлшегіне айналуымыз керек. Қарапайым азаматтар жалған ақпаратқа ермей, отандық өнімдерді қолдап, цифрлық қауіпсіздікті сақтауды үйренсе, билік өз тарапынан жүйелі реформалар жүргізсе – Қазақстан кез келген қауіпке төтеп бере алады.  Қазір еліміз үлкен өзгерістер кезеңінде тұр. Бұл процесте бізге ең бастысы – ұлттық мүддені қорғау, елдің тұрақтылығын сақтау және кез келген сыртқы немесе ішкі қауіп-қатерге дайын болу. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету – бұл тек бүгінгі күннің ғана емес, келер ұрпақтың да болашағына жасалатын инвестиция. Егер біз бүгін әрекет етпесек, ертең кеш болуы мүмкін.