Қазақстанда салықтан жалтарудың күрделі тәсілдерінің бірі – бизнесті жасанды түрде бөлшектеу кең тараған. Бұл құбылыс мемлекет экономикасының дамуына ғана емес, адал бәсекелестік пен қоғамның сеніміне де үлкен нұқсан келтіріп отыр.
Қазақстандағы салық жүйесі соңғы жылдары айтарлықтай өзгерістерді бастан кешіп жатыр. Мемлекет шағын және орта бизнесті қолдап, арнайы салық режимдерін енгізгенімен, бұл жеңілдіктерді заңсыз пайдалану жағдайлары көбейіп кеткен. Ең көп таралған тәсілдердің бірі – бизнесті бөлшектеу арқылы салықтан жалтару. Бұл дегеніміз – бір компанияның қызметін бірнеше субъект ретінде тіркеп, әрқайсысын шағын бизнес деп көрсету.
Мысалы, бір мейрамхана ас үй, банкет залы және караокені жеке кәсіпкер ретінде тіркейді. Кейбір қонақүйлер әр қабатты бөлек субъект ретінде рәсімдейді. Ал қызметкерлерді штаттан шығарып, жеке кәсіпкер ретінде тіркеу – әлеуметтік төлемдер мен зейнетақы жарналарынан жалтарудың кең тараған амалына айналды.
Салдары қандай?
Бұл схемалар бірінші кезекте мемлекет бюджетіне зиян келтіреді. Салықтан жалтару арқылы бөлшектенген компаниялар миллиардтаған теңге төлемей қалады. Ол қаражат мектеп, аурухана, жол салуға немесе әлеуметтік қолдау шараларына жұмсалуы тиіс еді. Мәселен, құрылыс секторында ҚҚС жеңілдіктері арқылы 130 млрд теңге жоғалған, ал бұл қаражат 40 жаңа мектеп салуға жеткілікті.
Халықаралық тәжірибе не дейді?
Көптеген елдерде мұндай схемалар заңмен қатаң жазаланады. Мәселен, Германияда салықтық алаяқтық үшін 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделсе, Францияда компания қызметін толық тоқтатуға дейінгі санкциялар бар. АҚШ-та мүлік тәркіленіп, ірі айыппұлдар салынады.
Қазақстанда да салықтан жалтаруға қарсы шаралар күшейтіліп жатыр. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Әділетті Қазақстан» қағидатын ұсынды. Бұл барлық кәсіпкер заң алдында тең болуы тиіс дегенді білдіреді. Алайда бизнесті бөлшектеу – осы ұстанымға тікелей қайшы келетін құбылыс.
Реформа неге қажет?
Қазіргі таңда салық төлеушілердің 81%-ы жеңілдетілген салық режимінде жұмыс істеп жатыр. Ал бұл кәсіпкерлердің көпшілігі нақты табысын жасырып, 15 млн теңгеге дейін ғана көрсетеді. Бұл – бизнес табиғи жолмен өсіп-дамуының орнына, жасанды жолмен шағын форматта қалуын таңдап отыр деген сөз.
Мемлекет бұл жағдайды өзгерту үшін салық реформасын қолға алды. Бұл реформаның басты мақсаты – көлеңкелі схемаларды жою, бақылауды күшейту, барлық нарық қатысушыларына тең жағдай жасау.
Қорыта келе, бизнесті жасанды түрде бөлшектеу – бүгінгі күні еліміздегі салық жүйесінің өзекті проблемаларының бірі екені анық. Бұл тек бір кәсіпкердің жауапкершіліктен жалтаруы ғана емес, бүкіл бизнес ортаның, тіпті мемлекеттік жүйенің сеніміне сызат түсіретін қауіпті үрдіс. Мұндай схемалар адал жұмыс істейтін компаниялар үшін әділетсіз бәсекелестік туғызып, экономикалық теңгерімді бұзады. Сонымен қатар, бюджетке түсуі тиіс миллиардтаған теңге ауада жоғалып, оның салдары халыққа – жолсыз, мектепсіз, ауруханасыз қалып отырған аймақтарға тиеді.
Салық жүйесіндегі реформалар бұл әділетсіздікті түзетуге бағытталуы тиіс. Алайда заңнамалық өзгерістермен қатар, санада да сілкініс қажет. Кәсіпкерлер үшін қысқа мерзімді пайда емес, ұзақ мерзімді тұрақтылық пен сенімділік маңызды болуға тиіс. Мемлекет те өз кезегінде ашықтықты, түсінікті ережелерді ұсынып, адал еңбек еткен бизнеске қолдау көрсететін жүйе қалыптастыруы керек.
Елімізде экономиканың басты қозғаушы күші – кәсіпкерлер. Ал сол кәсіпкерлердің әрқайсысы өз ісіне жауапты болса, көлеңкелі схемалардан бойын аулақ ұстап, адал салық төлеуді азаматтық борыш деп білсе, Қазақстан шын мәнінде әділетті әрі дамыған елге айналары сөзсіз.
