2025 жылдың алғашқы төрт айында Қазақстанның Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ немесе ЕНПФ) салымшылары 231,54 миллиард теңге жоғалтты. Бұл – зейнетақы активтерінің -1,05% көлеміндегі теріс кірістілігінің салдары. Яғни, зейнетақы шоттарындағы қаражат нақты түрде азайып, жинақтаушы азаматтардың табысы құнсыздануда.

Мұндай жағдай қоғамда алаңдаушылық туғызып отыр. Қарапайым азаматтар болашақ зейнетақысына сенімсіздікпен қарап, инвестициялық жүйенің тиімділігіне күмән келтіре бастады.

Теріс табыстылықтың себептері қандай?

БЖЗҚ инвестициялық қызметіне шолу жасай отырып, сарапшылар негізгі екі себепті атайды:

1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың құнсыздануы. Қазақстанның Қаржы министрлігі шығарған облигациялардың нарықтағы бағасы төмендеген.

2. Теңгенің долларға шаққандағы нығаюы. Шетелдік активтерден алынатын табыс теңгеге шаққанда азайып отыр.

Экономист Алмас Түсіпов бұл жағдайды нарықтың табиғи ауытқуы ретінде түсіндіреді:

«Зейнетақы активтері ұзақ мерзімді инвестиция ретінде қарастырылады. Сондықтан кейбір кезеңдерде теріс табыстылық қалыпты жағдай. Алайда, егер бұл үрдіс бірнеше тоқсан қатарынан жалғасатын болса – онда бұл жүйелі проблемалардың белгісі»– дейді ол.

Қор ақшасын қайда салып жатыр?

ЕНПФ сәуір айында ғана зейнетақы активтерінің бір бөлігін түрлі қаржы құралдарына инвестициялады. Атап айтқанда:

ҚР Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарына – 541,29 млрд теңге;

АҚШ-тың мемлекеттік бағалы қағаздарына – 171,84 млрд теңге;

«Бәйтерек» ұлттық холдингі облигацияларына – 72,15 млрд теңге (жылдық кірістілік 16,91%);

«Отбасы банк» облигацияларына – 34,98 млрд теңге (жылдық кірістілік 16,5%);

Bank RBK облигацияларын кері сатып алу шартымен – 20,27 млрд теңгеге сатты.

Бір қарағанда, бұл инвестициялар кірісті болып көрінуі мүмкін. Алайда, олардың көпшілігі – квазимемлекеттік секторға тиесілі. Ал бұл – тәуекелі төмен, бірақ кірісі де аз бағыт.

Сарапшылар неге алаңдайды?

БЖЗҚ инвестициялық саясаты жыл сайын қоғам мен сарапшылар тарапынан сынға ұшырайды. Оның бірнеше себебі бар:

1. Төмен кірістілік және инфляция

Соңғы жылдары елдегі инфляция деңгейі 10%-дан жоғары болып келеді. Ал ЕНПФ активтерінің кірістілігі бұл көрсеткіштен жиі төмен болады. Бұл азаматтардың нақты табысының азаюына алып келеді.

2. Квазимемлекеттік секторға тәуелділік

ЕНПФ активтерінің айтарлықтай бөлігі мемлекетпен байланысты компаниялардың облигацияларына салынады. Экономистер мұны “қауіпсіз, бірақ пайдасыз инвестиция” деп сипаттайды. Көптеген дамыған елдерде зейнетақы активтері әртараптандырылып, жеке сектор, шетелдік қорлар, өндіріс, технология салаларына салынады.

3. Бәсекелестіктің болмауы

2013 жылдан бастап елімізде барлық зейнетақы қорлары біріктіріліп, мемлекеттік ЕНПФ құрылды. Содан бері жүйеде бәсекелестік тоқтады. Нарықта балама қордың болмауы – қызмет сапасына, тиімділікке деген ынтаны азайтады.

4. Ашықтықтың жеткіліксіздігі

Зейнетақы активтерінің нақты қайда және қалай инвестицияланып жатқаны туралы мәліметтер толық әрі уақтылы жарияланбайды. Бұл – халық сенімін төмендететін тағы бір фактор.

5. Үкіметтің ықтимал араласуы

Кейбір сарапшылар зейнетақы қорын мемлекеттің ішкі қажеттіліктерін қаржыландыру құралына айналдыру қаупі бар екенін айтады. Бұл қор салымшыларының емес, мемлекеттік мүдделердің басымдығын тудырады.

Жүйені қалай жақсартуға болады?

Зейнетақы жүйесі – әрбір қазақстандықтың келешек өміріне тікелей әсер ететін маңызды институт. Сондықтан оны дамытуға, сенімділікті арттыруға бағытталған қадамдар қажет. Сарапшылар мынадай ұсыныстар береді:

Жеке зейнетақы қорларын қайта енгізу немесе ЕНПФ-ның ішінде бәсекелі басқарушылар пулын қалыптастыру;

Инвестициялық портфельді әртараптандыру, яғни технология, өнеркәсіп, шетелдік жоғары кірісті нарықтарға шығу;

Ақпараттың ашықтығын арттыру – әрбір салымшы өз қаражаты қалай жұмыс істеп жатқанын нақты біліп отыруы қажет;

Тәуелсіз аудит пен қоғамдық кеңестердің рөлін күшейту – инвестициялық шешімдерге халық тарапынан бақылау болу үшін.

ЕНПФ-тың қазіргі теріс кірістілігі – жай ғана қаржылық сәтсіздік емес, жүйенің әлсіз тұстарын көрсететін маңызды белгі. Бұл мәселеге мемлекет те, қоғам да бей-жай қарамауы тиіс. Себебі, бұл – әрбір азаматтың ертеңгі зейнеті, яғни болашағы.