Танымал саясаткер, Қазақстан тарихында алғашқы саяси партияны құрушылардың бірі, «Ұлт тағдыры» қозғалысының басшысы Дос Көшімді ел ашық пікірлері үшін сыйлайды. Егер Ресейде аса радикалды әсіре ұлтшылдығымен танымал болған Жириновский, Солженицындер саяси карьера жасап үлгерсе, Қазақстанда байыпты, салмақты мінезімен, демократиялық ой-көзқарастарымен, ұлттық-патриоттық ұстанымымен белгілі Дос Көшімдей бір топ қоғам қайраткері саяси карьера жасады дей алмаймыз. Неге Қазақстанда тіпті байыпты ұлтшылдар саяси карьера жасай алмайды? Ресейдің экономикалық, энергетикалық, идеологиялық экспансиясының арты не болмақ? Бұл туралы біз қоғам қайраткерінен эксклюзив сұхбат алдық.
— Дос аға, алдымен Arasha сайтына сұхбат беруге келісім бергеніңізге алғыс білдіреміз. Жақында Ресей президентінің кеңесшісі Антон Кобяков «КСРО заңды түрде әлі де бар. Кеңес одағын жою рәсімі бұзылды, оның таратылуы заңсыз болды» деп мәлімдеді. Сіз бұл халықаралық құқық нормасына сай келмейтін мәлімдемені қалай қабылдадыңыз?
— Шынын айтсам,Кобяковтың мәлімдемесін күле қабылдадым. Себебі ешқандай шындыққа сәйкес келмейтін, өздерінің саяси бағыттарын көрсететін мұндай мәлімдемелер Ресей тарапынан көп айтылып жүр. Бірақ шындығында Ресейді таратқан Ресейдің өзі екенін бәріміз білеміз. Ол келісіліп жасалды ма, жоқ па, Ельцинді біреу қолдай ма, қолдамай ма, бұл екінші мәселе. Бірақ сол үш славян мемлекетінің жиналып, Кеңес одағын таратқаны анық. Сондықтан бұл жерде «құқық нормасы бұзылды» дегенге келмейді. КСРО заңды түрде таратылды. Себебі үш мемлекеттің президенттері қол қойды. Оларға сондай құқық берілген.
Мұның ең қорқыныштысы, бұл агрессияның алдында жасалған ақпараттық мәлімдемелер. Мұндай пікірлер ресми тұлғалардың аузынан шығады. Мені мұндай нәрселер қашанда қорқытады. Ұмытпасам, бұрын Жириновский, Лимоновтардың айғайын естуші едік те, «бұл әпербақандар не істеп жатыр» деп қоя салушы едік. Қазір арнайы депутаттар, губернаторлар, тіпті сыртқы істер министрі, президент кеңесшісінің айтқанынан біз қатты сезіктенуіміз керек, тіпті, бұған дайындалуымыз керек. Мұны Ресейдің ресми мәлімдемесі ретінде қабылдауымыз керек.
— Дұрыс айтасыз. Ең қызығы, Ресейді мойындамай, бұрынғы кеңестік төлқұжатпен жүрген, сол үшін ФСБ ізіне түскен «СССР адамдары» қозғалысының идеясы енді жоғары мінберден айтыла бастады. Ал Кобяковтың өзі халықаралық құқық маманы емес, биология ғылымының докторы екен. Ресейлік заңгерлер «Кеңес одағы іс жүзінде жоқ, кемі 6-7 заң бар» дегенді алға тартып отыр. Бұл құқықтық сауатсыздық па, әлде саяси қателік пе? Бұл Кремльдің түпкі ойы ма?
— Бұл саяси қателік емес. Бұл арнайы мақсатты түрде айтылған пікір. Мұны нақты ресми пікір деп айтамыз. Бұл белгілі бір саяси мақсат ретінде қолданылған мәлімдеме. Иә, қазір Ресей Кеңес одағын қайта құру, қайта қалпына келтіру ісіне тікелей кірісті және оны өте қауіпті іс-әрекеттермен жасап жатыр. Украинамен соғысу, жерлерін басып алуы соған дәлел. Кеңес одағын қайта құруда Ресейдің ең үлкен қарсыласы Украина болатын-тұғын. Менің ойымша, егер Украина мемлекеті, құдай бетін аулақ қылсын, жеңіліске ұшыраса, онда басқа мемлекеттерді не басып алу, не оларды зорлықпен өздеріне қосу мәселесі Ресейдің алдына қойған стратегиялық жоспарының ішінде бар.
Сондықтан мұндай ой-пікірлердің барлығы екітүрлі саяси мақсатты көздейді деп ойлаймыз. Біріншіден, ол сол мемлекетке, мысалы, бұрынғы Кеңес одағында болған мемлекеттерге алдын-ала берілген бір хабар, ескерту. Екіншіден, ең бастысы, бұл орыстардың өзіне, Ресей азаматтарына берілген бағыт. Өкінішке қарай, Ресей азаматтарының көпшілігі, тіпті 80 пайызы соғысты қолдап отыр ғой. Олар Ресейдің осы арам, империялық ойын қолдайды. Мұны қолдауға итермелейтін дәл осындай адамдар. Олардың миына кіріп, баяғыда ресми болған оқиғаларды басқаша көрсетуі, олардың қолтығына су бүркуі екінші бағыт. Сондықтан мұның Ресейдің халқына да арналғанын ұмытпайық. Бұл Кремльдің түпкі ойы және ең бастысы, бұл жүзеге асып жатқан жоспардың нақты бір бөлігі. Бір бағыты соғыспен жүріп жатыр, екінші бағыты осындай идеология арқылы жасалады.
— Шыны керек, Ресейдің экономикалық экспансиясы Парламент мінберінде де көтерілді. Санкцияның кесірінен Ресейдің басқа барар жер, басар тауы болмағасын, Қазақстанға ірі кәсіпкерлерден бастап шағын кәсіпкерлерге дейін ағылып жатқан жоқ па? Атырау МӨЗ-дің Ресейдің «Татнефть» компаниясына сатылғаны туралы «Ұлысмедиа» жариялаған еді… Экономикалық тәуелділіктен қалай арыламыз?
— Экономика – саясаттың ең басты өзегі, шарты. Өкінішке қарай, біз шынында да экономика жағынан, Ресеймен бірлесіп, араласып кеткеніміз рас. Бұл біздің 1990 жылдары жасаған ең үлкен қателіктеріміздің бірі. Сол заманда тіл мәселесін де шешіп алуға болар еді, экономикалық тұрғыдан да ауылымызды әрірек орналастырып алуымыз керек еді. Басқа елдермен экономикалық байланысымызды нығайтып алуымыз керек еді. Тіпті, керек десеңіз, мұнайдың жүретін жолын тек қана Ресейге тәуелді етіп қоймай, басқа елдер арқылы жүргізуге жол ашуымыз керек еді. Әйтпесе Қытай арқылы мұхитқа шығу мәселесін сол кезеңде қарастыруымызға болатын.
Бірақ 1990 жылы біздің елдің басшылығына коммунистік партия басшылары келді. Қазақстандағы коммунистік партияның басшысы президент Нұрсұлтан Назарбаев болды. Қазіргі басқарып отырған азаматтардың дерлігі сол коммунистік партиядан шыққан, бір топтың адамдары. Сондықтан Ресеймен еліміздің сол уақыттан бері жақындасып кеткені анық. Бұл жерде ең үлкен күнә Қазақстанның билігінде деп ойлаймын. Сол себептен біз қазір бір-бірімізден ажырамастай боп келе жатырмыз.
Өкінішке қарай, бұл байланыс өзің айтқандай, жылдан жылға ұлғайып бара жатыр. Жылу электр станциясы болсын, Атом электр станциясы болсын, тағы да көптеген біздің жерлеріміз, өнеркәсібіміз Ресеймен байланысты. Кейбіреулер «ойбай, қытай келеді» деп айқайлап отыр, ал Ресейдің экономикамызға кіріп кеткенін көріп отырмыз ғой. Тіпті, Ресейдің еліміздегі фирма, компаниялары, зауыт, фабрикалары, алған жерлері Қытайға қарағанда он есе көп… Бірақ «жауымыз қытай» деуден танбайтын ақымақтардың біріміз біз.
Бұдан, әрине, біртіндеп шығуға болатын шығар. Бірақ қазіргідей санкциялар кезінде Ресейге біздей сыртқы байланыс жолдары керек. Соның бірі Қазақстан боп тұр. Иә, санкцияға ұшыраған стратегиялық дүниелерді бермейтін шығармыз, не болмаса жасырын беріп жатқан болармыз. Мен бұған таң қалмас едім. Әрине бір-ақ нәрсе, бір-ақ жол бар, әлі де Ресейден экономикалық байланысымызды ала қашуға тырысуымыз керек. Басқа жолдарды іздеуіміз керек. Соғыс болғанда ғана жол іздеу емес, соғыс болғанға дейін де, соғыс болып жатқанда да бұл мәселені тоқтатпауымыз керек. Ал бізде жақындасу үстіне жақындасу боп бара жатыр. Кейін Ресеймен ажырасуымыз өте қиын болады. Ал ажырасуға тура келеді.
Қазіргі Ресейдің саяси бағыты, империялық пиғылын көріп отырып, онымен мәңгі дос боп қаламыз деп айта алмаймын. Бұл достықтан мен әлі күнге дейін қорқамын. Әлі күнге дейін бұдан үлкен қатер көремін. Сондықтан экономикалық байланысымызды барынша қайта қарап, басқа серіктестерді табуымыз керек. Мәселен, Ресейден бөлек басқа елдермен ондай байланыс орнатуға болмайды деген мәселе жоқ қой. Біз Түркиямен де, Қытаймен де, Еуропа елдерімен де сондай жақсы серіктестік орната аламыз. Бірақ сондай ниет бар ма? Бұл біздің билік өкілдерінің Ресейге деген жақындығы, көзқарасы, кінәсі.
— Ал энергетикалық қауіпсіздік жағын қайтеміз? «Росатомның» еліміздегі алғашқы АЭС салатынын, сондай-ақ, ресейліктердің қатысуымен елімізде бір емес, бірнеше ЖЭС салынатыны белгілі боп тұр. Жалпы, стратегиялық нысандарды ресейлік компаниялардың салуы қауіпті емес пе? Оның үстіне, санкция астындағы Ресей ядролық реакторды Қазақстанға кіргізе ала ма? Мұның артынша біз де санкцияға тап болып, құйылған инвестициядан, қаржыдан қағылмаймыз ба?
— Менің ойымша, бұл жерде екі мәселе бар. Біріншіден, энергетикалық қауіпсіздік мәселесі. Бұл сұрақтың ішінде де айтылады, стратегиялық нысандарды ешбір ел басқа мемлекеттерге бермеуге тырысады. Стратегиялық нысандарды жеке адамдардың, жеке компаниялардың қолына бермейді және басқа елдердің компанияларына ұстата салмайды. Бұл екеуі бірінші сыныптың баласы білетін заңдылық. Біз тіпті, қателеспесем, 1990 жылдары Қостанай мен Петропавлдың теміржол вокзалдарын, жолдарын Ресейге бердік. Әлі күнге дейін біздің елдің теміржол торабы солардың қолында сияқты. Қысқасы, біз осы уақытқа дейін стратегиялық нысандарымыздың бәрін Ресеймен бөлісіп жатқан сияқтымыз. Бұл үрдіс жылдан жылға артып барады.
Менің ойымша, бұл жерде жақсы заң қабылдау керек. Ол заңда стратегиялық нысандарға не жатады және олар шетелдік компанияларға, шетелдің қатысы бар компанияларға берілмейді, сонымен қатар, Қазақстанның өз ішіндегі жеке компанияларға берілмейді деген баптың өзі жеткілікті. Стратегиялық нысандар мемлекеттің қарауында болуы керек. Бірақ біз әлі оған жете қойған жоқпыз.
Екінші мәселе, біздің энергетикалық байланысымыздың аяқ жағы санкцияға ұласып кетуі әбден мүмкін. Ондай қауіп бар. Бұл жерде бізге АҚШ та, Англия да ескерту айтты. 2014 жылдан кейін елімізге келген екі ресейлік компания анықталып, оларға санкциялар салынды. Олар ресейлік компания болса да Қазақстанда жұмыс істеп, отандық компания есебінде тұр. Ақыр аяғы біз Еуразиялық одаққа кірген соң, оларға мұндай да мүмкіндік жасалған. Бірақ өзіміздің компанияларымыздың да санкцияға ұшырау мүмкіндігін жоққа шығармаймын. Себебі жақындасудың аяғы бәрібір бірігуге, бірлесуге әкеп соғады. Ресей мен Қазақстанның жақындасуының жетер жері осындай болады. Одан қашып құтыла алмайсыңдар.
— Сіз «Ресеймен бірге ортақ тарих жасау» жөніндегі бастамаларды сынға алдыңыз. Тарихқа келсек, неге біздің елімізде Ресейдің пропагандалық жобасы «Өлмес полкті» өткізуге рұқсат береді де, ал 31 мамыр Саяси репрессия мен ашаршылық құрбандарын еске алу күні митинг өткізуге рұқсат бермейді? Сәкен, Мағжан, Шәкәрім сияқты репрессияланған, қудаланған авторлардың сөзіне ән жазып, концерт өткізбек болған Еркеш Шәкеевтің де концертіне тыйым салады? Шынында да тарихымыз Ресеймен етене жақындасып жатқан жоқ па?
— Мен сізге осыдан алты ай бұрынғы оқиғаны айтайын. Хасен Қожахметтің бастамасымен мен Алматы қаласының Ішкі саясат басқармасының басшылығына шығып, 17 желтоқсанда патриоттық әндердің концертін жасайық деген ұсыныс айттық. Бұл Хасен Қожахметтің ұсынысы еді. Ондай нәрсеге жол бермеді. Сонда Қазақстанда патриоттық әндердің концерті болмауы керек пе? Әрине Ішкі саясат басшылары «ондай концертті біз өткен жылы өткізген едік» дегендей сөздерді айтты. Ал желтоқсан күндері патриоттық әндердің концертін өткізу нақты логикалық ойға сай бастама ғой. Патриоттық концерттер желтоқсанда өтпесе, қай уақытта болады? Жоғарыда экономикалық мәселелерді айттық, енді мұның бәрі Ресейдің идеологиялық тұрғыдан да біздің елге еніп келе жатқанын және олардың талаптарын біз не қуана-қуана, не амалсыздан мойындап, соған көніп жатқанымызды көрсетеді.
Ортақ тарих жасау да үлкен қателік болар еді. Біздің өз тарихшыларымыз жалпы тарихты жаза алмай ма? Ортақ тарих дейміз, сол кеңес үкіметінде қатар болдық қой, біздің тарихшылардың сол заманға көзқарасы қаперге алынбай ма? Әлде олардың тарихшылары өтірік айтады деп ойлай ма? Біз сол кеңестік замандағы тарихты оқып өскендер қазір бармағымызды тістейміз. Шындығында да, СССР тарихы ең алдымен Ресейдің тарихы болды. Ресейдің патшаларының тарихы, көтерілістердің тарихы… Әлі күнге дейін білем, сол тарихта бізге арналған үш қана бет болды. Үш тұлғаның ғана суреті тұрды. Қазақстан тарихы жоқ сияқты болды сол уақытта…
Демек, жалпы ортақ тарих дегеніміз бұл Ресей тарихы болады деген сөз. Қазіргі кездегі Ресейдің ұстанған саясаты бойынша, міндетті түрде сол уақыттағы Ресей империясының жасаған барлық зорлық-зомбылықтарын жұмсартатын, әйтпесе басқаша айтатын, басқаша баға беретін дүние болмақ. Кеңес үкіметінде болған сан түрлі жауыздық, ашаршылық, репрессияны тек қана жақсы жағынан көрсететін дүние боларына ешқандай күмәнім жоқ. Ал оған біздің тарихшылар қол қоя ма? Тәуелсіздіктен кейінгі 30 жыл ішінде қаншама тарихи шындықтың ашылғанын көріп отырмыз.
Бұл жерде, ең бастысы, тағы бір нәрсені айта кетуіміз керек. Кеңес үкіметі тарағаннан кейін кеңестік жүйеде болған барлық архивтер ашылуы керек еді. Себебі ондай мемлекет енді жоқ. Неге оны жасырамыз? Ұмытпасам, 2014 жылы Украина бүкіл архивті ашты. Қазақстан Ресеймен қатар әлі күнге дейін архивтерді ашпай отыр. Кімнен, неден қорқамыз? Қандай қылмыс ашылмақ?
Демек, біздің өз тарихымызды дұрыстай алмай отырған уақытта Ресейдің тарихшыларының нұсқауымен «жаңа тарих» жазып шығуымыз өте үлкен қателік болар еді. Менің ойымша, біз әлі күнге дейін Қазақстан тарихының өзін жарыққа шығарып үлгермедік. Мектеп деңгейіне жеткізген жоқпыз. Иә, көптеген зерттеулер айтылып, жазылып жатыр. Сондай конференциялардың көбінде болдым, көп нәрсені білем. Бірақ мектеп деңгейіне дейін біз қазақ, Қазақстан тарихын толық жазып шықтық деп айта алмаймыз. Тарих жазылып жатыр дегенді естимін, бірақ «соны да ашық жарияламай отырмыз, себебі Ресей тарапынан белгілі бір қауіп бар» дейді кейбіреулер.
— Сізбен тіл мәселесін де талқыламасқа болмас. Осыдан 10-15 жыл бұрын тілді зерттейтін америкалық орталықтар қазақ тілі әлемдік тілдер иерархиясында таралуы жағынан 70-орында деп беретін, ал қазір Ethnologue ұйымы қазақ тілі 79-орында деп келтіреді. Яғни, тәуелсіздік жылдары дамуы тиіс тіл кері кеткен жоқ па? Мәселен, басқа мемлекеттер тіл саясатын оңтайлы жүргізіп, демографияны да реттеп жатыр. Ал бізде демография жақсы болса да, тіл саясаты өз деңгейінде емес қой…
— Менің қолымда статистикалық мәліметтер жоқ. Бірақ тіл мәселесін керек ете бастаған сияқты. Мен оған бір-ақ дәлел айтайын. Президентіміз соңғы құрылтайдағы сөйлеген сөзінде қауіпті сандарды айтты. Ол кісі «Қазақстанда мемлекеттік тіл дамып жатыр» дегенді айта келе, соның дәлелі есебінде «биыл жалпы бірыңғай тестілеуде қазақ тілінде емтихан тапсыруға 80 пайыз түлек өтініш берген» деді. Екіншіден, қазір 70 пайыз ата-ана қазақ мектебіне балаларын беретін болды» деді. Бұл қорқынышты сан, демек осыдан 10 жыл бұрын қазақ мектебіне баратындар 80 пайыз болған?! Себебі мектеп бітірушілердің 80 пайызы қазақша тест тапсырады деген жоқ па? Қазір, яғни 10 жылдан кейін 70 пайыз бала ғана қазақ мектебіне баратын болған… 10 пайызы қайда кетті?
Менің ойымша, 10 пайызға азайған жоқпыз, бірақ бұл жылдары 1,5-2 пайызға қазақ мектептеріне баратын балалар саны азайып келе жатқаны анық. Бұл дабыл көтеретін мәселе. Қайбір жылы Жапонияда тілге байланысты осындай бір жағдай орын алып, олардың парламенті, үкіметі жиналып, «ойбай, құрып бара жатырмыз, не істейміз» деп жиын жасағаны есімде. Ал бізде кешегі президенттің сөзіне қарасақ, 10 пайыздай айырмашылық барын көріп отырсақ, бұл дабыл қағарлық мәселе. Біздегі елді басқарып отырған адамдар күні-түні осы мәселемен айналысуы керек. Бұл мемлекеттің ең басты мәселесі. Себебі қазақ өзінің мемлекетін құрды, ал қазақты қазақ қылып отырған қазақтың тілі! Осыны ұмытпауымыз керек.
Мен де қорқамын, ертең қазақ 90 пайыз болуы мүмкін, бірақ сол 90 пайыз орыс тілінде сөйлесе, қазақ еліне сол 90 пайыз болғанның не келіп- кетері бар? Біз осыны ұмытпайық. Бізде көп жағдайда «қазақ тілінде осыншама мектеп, балабақша бар» дегенді көп келтіреді. Бірақ әңгіме онда емес. Әңгіме сол тілді қолданушылар қанша? Сондықтан қазақтардың саны менің басымды ауыртпайды, иә, демографияның арқасында біраз адам қосылып жатыр. Бірақ сол адамдардың қанша пайызы қазақ тілін өмірінің барлық саласында қолданады? Қаншасы қазақ тілінде жазады, сөйлейді, ойлайды, қарым-қатынас жасайды? Менің ойымша, бұлардың саны 50-60 пайызға жете ме, жетпей ме, білмеймін. Қысқасы, біздің бәріміз біреу орысша сөйлесе, орысша сөйлеп кетеміз. Біреу орысша жазғанды да сол күйі қабылдаймыз. Қабағымызды шытпаймыз. Тіліміздің сол арқылы құрып бара жатқанын кейде түсінгіміз де келмейді. Сондықтан демографияның да қатысы шартты түрде. Әңгіме мемлекетте сол тілді қорғап қалатын, сол тіл үшін күресетін әрі оны ары қарай дамытатын, тілге қажеттілік туғызатын азаматтардың болуында. Бұл жағынан келгенде, шынында да өкінішті жағдайда отырмыз.
— Дос аға, қазір немен айналысып жүрсіз? Жалпы, Қазақстанда ұлтшылдар саяси карьера жасай алмады дей аласыз ба?
— Қазір немерелерді мектепке тасу, осындай сұхбаттар берумен айналысамыз. Сосын ономастика тақырыбы бойынша кездесулерге жиі шақырады. Мәселен, Қостанай облысы, Солтүстік Қазақстан облысында орыстілді азаматтарға сол елдімекендердің аттарын ауыстыру жөнінде түсіндіру жұмыстарын жүргіземіз. Соңғы уақытта менің ең көп айналысып жүрген жұмысымның бірі осы шығар.
Ұлтшылдардың саяси карьера жасап, билікке келуі жақын арада неғайбыл. Себебі қазақтың өзінің басы бірікпей жатыр. Біз соңғы уақытта бөлшектеніп бара жатқан ұлтпыз. Бізде қазақтың ұлттық құндылықтарын сол қазақпын деген адамдардың бәрі бір адамдай қабылдамай жатыр. «Онда тұрған не бар» деген бізді құртатын сөз бар.
Екіншіден, биліктің ықпалын да айтайық. Өкінішке қарай, билік орыс тілді, орыс мәдениетінде тәрбиеленген. Сондықтан орыс тілінен айырылғысы келмейтін билік бұл. Естеріңізде ме, президент Тоқаев келгеннен кейін бір-екі тамаша сөз айтты. Бірі – «қазақ тілі ұлтаралық қатынас тілі болуы керек» деген сөзі. Қалай ұлтаралық қатынас тіліне айналады, егер ол тілде кафеде қызмет көрсетпесе? Тіпті, бұрынғы заңдарда ондай бап болса да, «ас мәзірі қазақша болуы керек» деген бапты екі жыл бұрын екінші рет жазуға тура келсе? Оған да пысқырып жатқан ешкім жоқ.
Қазақ бір-біріне «қазақша сөйле» десе, соған бола жұмыстан қуылып жатыр. Енді қазақ бір-біріне, ағасы інісіне, інісі ағасына «қазақша сөйле» деуімізге болады ғой. Бұл біздің парызымыз. Бұл ұлтаралық мәселеге жатпайды. Біз бауырмыз, бір ұлтпыз. Қанымыз бір, сондықтан «қазақша сөйле» деген сөзді бір-бірімізге айтуымыз керек. Жастарға бұл мәселені қаттырақ айтуымыз керек. Қазір содан да қорқатын болдық. Біз бір-бірімізге айтпасақ, кім айтады? Орыстілді азаматтар айта ма «өз ана тіліңде сөйле, тіліңді сыйла» деп… Олар өлсе де, олай айтпайды. Сондықтан мұндай жағдайда ұлтшылдар қалай саяси карьера жасасын? Бірақ ұлтшылдардың кез келген тарихи жағдайда ұлттың қолдауын алатынын көрдік. 1991 жылы тәуелсіздік үшін күрескен уақытта ұлтшылдар боп бүкіл қазақтың қолдауына ие болдық. Иә, ол кезде қазақтар 40-ақ пайыз болды. Бірақ сол қолдаудың арқасында біз біраз мәселеге қол жеткіздік. Қазір де сондай қолдау бола ма деймін, бірақ өкінішке қарай, ондай қолдауды аз көріп жүрміз.
Сондықтан саяси карьера жасау үшін халықтың көп бөлігі қолдауы керек. Біздің бірлігіміз ғана соған алып келеді. Қазақ ұлтының бірлігі керек. Біз ұлттық бірлік, ұлттық құндылықтар, ұлттық дәстүр мен ұлттық сана, ана тіліміз арқылы ғана бірігеміз. Ал ол жағына келгенде, өкінішке қарай, әртүрліміз. Дінге байланысты да бөлініп жатырмыз, біріміз яссауи, біріміз сәлафи, біріміз дәстүрлі дін деп жүрміз. Тіл жағынан да бөлініп жатырмыз. Саяси көзқарасымыз бойынша да бөлінеміз. Бізде қазір «билікті жақтайтындар» деген сөз де қолданысқа еніп кетті. Біз әртүрлі бағытта кетіп бара жатқан халық болдық.
Ал бізге елдің басын біріктіретін зиялы қауым керек. Бірақ зиялы қауым баяғыша қай жақтан жел соқса, сол жаққа қарап бұрылып, билік айтса, «биліктікі дұрыс, қарсы шықпаңдар» деп қалады. Олар халықты әділетті ұлттық қоғамға айналдыра ма деген үмітіміз баяғыда үзілген. Сондықтан бізді кім бастап, басымызды біріктіре алатынын білмейміз. Иә, ауруымызды білеміз. Бірақ сол аурудан шығатын жол туралы бірігіп талқылауға да шамамыз жетпейді. Бұл да өкінішті. 1990 жылдары Азат қозғалысы мен желтоқсаншылардың кезінде ондай мүмкіндігіміз бар еді, қазір ондай мүмкіндік те жоқ. Билік бәрін бақылауда ұстауда. Не өздері істемейді, не халыққа соны істеуге мүмкіндік бермейді. Бұл әрине саяси мәселелерге жатады.
— Сұхбатыңызға рахмет!
Әңгімелескен Кәмшат ТАСБОЛАТ
фото: www.dalanews.kz
