Қазақстан азаматтары үшін зейнетақы жинақтары тек қаржылық жинақ қана емес, өмірдің маңызды кезеңінде — қарттық шақта — сенімді тірек болатын қор. Азаматтардың бүгінгі еңбегі арқылы жиналған бұл қаржы болашақ өмір сапасының деңгейін анықтайды. Алайда соңғы жылдары Біріңғай жинақтаушы зейнетақы қорының (БЖЗҚ) жұмысын қорытындылайтын есептер мен олардың инвестициялық саясаты қоғамда сан түрлі пікірталас пен алаңдаушылық тудырып отыр.
2025 жылдың 1 сәуіріндегі мәліметтерге сәйкес, БЖЗҚ қарамағындағы жалпы актив көлемі 22,7 триллион теңгеден асып кетті. Бұл орасан қаражаттың басым бөлігі — 41,9 пайызы мемлекеттік бағалы қағаздарға салынған. Бұдан бөлек, 9 пайызы квазимемлекеттік компаниялардың облигацияларына, 4 пайызы Ұлттық банктің депозиттеріне бағытталған. Тағы бір бөлігі — 3,16 пайызы екінші деңгейлі банктердің облигацияларында, ал 1,51 пайызы қазақстандық компаниялардың акцияларында және депозитарлық қолхаттарында сақталған. Сонымен бірге, 1,38 пайыз актив микроқаржы ұйымдарына инвестицияланған. Бұл құрылым зейнетақы активтерінің басым бөлігінің мемлекетпен тікелей байланысты құрылымдарға бағытталғанын көрсетеді, ал бұл өз кезегінде портфельдің әртараптандырылуының жеткіліксіздігін білдіреді.
Инвестициялық табыс: сандар не дейді?
БЖЗҚ-ның ресми деректеріне қарағанда, соңғы 12 ай ішінде зейнетақы жинақтары шамамен 2,37 триллион теңге көлемінде инвестициялық табыс әкелген. Бұл кезеңдегі жалпы табыстылық 11,99 пайызды құраған болса, сол аралықтағы ресми инфляция деңгейі 10 пайыз шамасында болған. Бұл дегеніміз, нақты табыс оң көрсеткішке ие. Бірақ мәселе сандардың өзі емес, олардың мағынасы мен ұзақ мерзімді әсерінде.
Қор өкілдері өз хабарламасында: «Қысқа мерзімді табыстың ауытқуына қарамастан, соңғы жылдағы нәтижелер оң бағалануға лайық,» — деп мәлімдеді. Дегенмен, ұзақ мерзімді инвестициялық стратегиялар мен инфляциялық қысымның күшеюі жағдайында бұл табыс деңгейін тұрақты түрде сақтау қиын міндет болмақ.
Егер активтердің негізгі бөлігі қауіпсіз, бірақ аз табыс әкелетін мемлекеттік бағалы қағаздарға салынса, ал нақты инфляция көрсеткіштері өссе, онда салымшылардың шынайы сатып алу қабілеті біртіндеп төмендей беруі мүмкін. Бұл болашақта зейнетақы төлемдерінің шынайы құнын төмендету қаупін тудырады.
Сенімді басқару: жаңа мүмкіндіктер ме, жасырын тәуекелдер ме?
2023 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстан азаматтарына өз жинақтарының бір бөлігін сенімді басқарушы компанияларға беру мүмкіндігі ұсынылды. Бұл шешім азаматтарға зейнетақы активтерін әртараптандыру арқылы көбірек табыс табуға жол ашады деген үмітпен қабылданды.
Қазіргі таңда Jusan Invest, Halyk Global Markets, BCC Invest, Centras Securities және Halyk Finance секілді басқарушы компаниялар БЖЗҚ-ның белгілі бір көлемдегі активтерін басқарып отыр. Жалпы сомасы 62,78 миллиард теңгені құрайды. Әр компанияның инвестициялық стратегиясы әртүрлі: бірі тұрақты табыс әкелетін құралдарға басымдық берсе, екіншісі жоғары тәуекелді нарықтық активтерге бәс тігеді.
Алайда қаржы нарығындағы тұрақсыздықты ескерсек, сенімді басқаруға берілген жинақтардың қауіпсіздігіне 100 пайыз кепілдік беру мүмкін емес. Қарапайым азаматтар үшін басты мәселе — тәуекелдерді дұрыс бағалап, саналы шешім қабылдау. Өкінішке қарай, халықтың көп бөлігінің қаржылық сауаттылығы төмен деңгейде болғандықтан, көптеген салымшылар басқарушы компанияларды таңдау кезінде тек жарнамалық уәделерге сүйенеді.
БЖЗҚ бұл жаңа механизмге қатысты: «Ерікті зейнетақы жинақтары толық көлемде басқарушы инвестициялық портфельге берілуі мүмкін,» — деп түсіндірді. Бұл азаматтарға көбірек таңдау еркіндігін береді, бірақ сонымен бірге жауапкершілікті де арттырады.
Әлеуметтік желілердегі алаяқтар: сенімге жасалған қастандық
Әлеуметтік желілер мен онлайн хабарландырулар арқылы таралатын жалған делдалдық ұсыныстар бүгінде қауіпті үрдіске айналды. Бұл алаяқтар азаматтарға зейнетақы жинақтарын оңай, аз пайыздық мөлшерлемемен шешіп береміз деп уәде береді. Нәтижесінде, көптеген азаматтар заңсыз схемаларға сеніп, өз жинақтарынан айырылып қана қоймай, жеке деректерінің ұрлануына да себепкер болады.
БЖЗҚ ресми түрде ескерту жасады: «Зейнетақы жинақтарын алу тек заңмен белгіленген нақты жағдайларда мүмкін: зейнет жасына жеткенде, бірінші немесе екінші топтағы мүгедектік анықталғанда, Қазақстаннан тұрақты тұру үшін басқа елге көшкенде немесе мұрагерлік арқылы. Сонымен бірге жинақтарды тұрғын үй жағдайын жақсартуға немесе емделуге пайдалану тек екінші деңгейлі банктер арқылы жүзеге асады.»
Қор азаматтарды делдалдардың қызметінен бас тартуға және тек ресми арналар арқылы әрекет етуге шақырды: «БЖЗҚ ешқандай комиссия алмайды және делдалдар арқылы қызмет көрсетпейді. Күмәнді ұсыныстарға сенген азаматтар тек жинақтарынан айырылып қоймайды, сонымен бірге болашақта басқа да алаяқтық әрекеттерге ұрынып қалуы мүмкін.»
Мемлекет саясаты: жинақтардың басты мақсаты өзгермейді
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі де зейнетақы жинақтарын пайдалану тәртібі бойынша түсініктеме берді. Министрлік мәлімдемесінде былай делінді: «Зейнетақы жинақтарының негізгі мақсаты — болашақта лайықты зейнетақымен қамтамасыз ету. Мемлекет жинақтардың шынайы мақсатын сақтау үшін жинақтарды тек тұрғын үй жағдайын жақсарту мен емделуге пайдалану мүмкіндігін берген. Басқа мақсаттар үшін пайдалану көзделмеген және кеңейту жоспарда жоқ.»
Бұл ұстаным халықтың ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылығын сақтау үшін қабылданған. Мемлекет азаматтарды жинақтарының негізі қызметін ұмытпауға және оны тек ең қажетті жағдайларда ғана пайдалануға шақырады.
Қорытынды: Сенім мен жауапкершілік
Қазақстандағы зейнетақы жүйесі — бұл халықтың болашағы үшін жасалып жатқан ірі қаржылық механизм. Бұл жүйенің тиімділігі мен қауіпсіздігі тек БЖЗҚ-ның немесе басқарушы компаниялардың қызметіне ғана емес, сонымен қатар әрбір азаматтың қаржылық сауаттылығына және белсенді ұстанымына да байланысты.
Әрбір салымшы өз жинақтарының тағдырына жауапкершілікпен қарауы тиіс: тек ресми ақпарат көздеріне сену, заңға қайшы әрекеттерден бас тарту және өз құқықтары мен мүмкіндіктерін толық түсіну қажет.
Тек осындай жағдайда ғана зейнетақы жинақтары халықтың сенімін ақтап, қартайған шақта лайықты өмір сүрудің негізіне айналады.
