Мемлекет басшысының Жолдауын орындау мақсатында және негізгі нарықтарды монополиясыздандыру аясында Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту және бәсекелестік ортаны нығайту жөніндегі бағдарламаларды белсенді іске асыруда.
Жағдайды жақсарту үшін айтарлықтай қадамдар жасалуда: бүгінгі таңда тауарлар өндірісінде 46% және қызмет көрсету саласында 54% құрайтын мемлекеттің қатысуы азайып келеді. Бұл бәсекелестік пен жеке сектордың серпінді дамуы үшін неғұрлым қолайлы жағдайлар жасауға мүмкіндік береді, болашақта мемлекеттің экономикадағы үлесі едәуір төмен ЭЫДҰ елдерінің көрсеткіштерімен теңесуге алып келеді. Салыстырмалы түрде, ЭЫДҰ елдерінде бұл көрсеткіш орташа есеппен 13% құрайды. Қазақстанда мемлекет экономиканың 30 негізгі секторының 20-сына қатысады.
Қабылданған шараларға қарамастан, квазимемлекеттік кәсіпорындар басқарудың тиімсіздігін көрсетуді жалғастыруда. 2020 жылы квазимемлекеттік сектор субъектілерінің борыштық міндеттемелерінің көлемі 17,2 трлн теңгеге жетті, бұл елеулі қаржылық тәуекелдерді тудырады. Республикалық меншіктегі субъектілердің таза шығындары 164 млрд теңгені, ал коммуналдық меншікте — 36 млрд теңгені құрады.
Дүниежүзілік Банктің эмпирикалық зерттеулері мемлекет қатысатын кәсіпорындардың жеке компанияларға қарағанда тиімділігі төмен екенін көрсетеді. Бұл әсіресе мемлекет көпшілік немесе жалғыз акционер болған жағдайда байқалады. Мемлекеттің экономикада болуы сонымен қатар салалардың серпінділігінің баяулауымен және бәсекелестіктің дамуына теріс әсер ететін жаңа кәсіпорындардың нарыққа кіру мүмкіндігінің шектелуімен байланысты.
Осыған байланысты, жеке бизнесті қарқынды дамыту үшін мемлекеттің экономикаға қатысуын барынша қысқарту және бәсекелестік ортаны, еркін нарықтарды дамытуға ықпал ететін реформаларды жүргізуге назар аудару қажет.
Агенттік жүргізген квазимемлекеттік кәсіпорындардың мониторингінің нәтижелері бойынша жүзеге асырылатын қызмет түрлеріне келісімдердің болуы тұрғысынан квазимемлекеттік сектор субъектілерінің «сары беттер» қағидатын сақтамағаны анықталды.
Осылайша, бүгінгі күні квазимемлекеттік сектор субъектілері әдейі шектей алатын, ал жекелеген жағдайларда ешқандай жауапкершілік тартылмай, жеке бизнестің қызметін шектейтін жағдай қалыптасты. Бұл экономиканың барлық секторларында кәсіпкерлік белсенділіктің дамуына теріс әсер етеді.
Агенттік «ақылды реттеу» қағидатына негізделген квазимемлекеттік сектор үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің жаңа форматын әзірледі. Осы бастамалар аясындв төрт бірыңғай оператор қысқартылды, операторлық функциялардан тағы 4 нарық субъектісін қысқарту жоспарлануда. Сондай-ақ, 43 кәсіпорынды бәсекелестік ортаға беру ұсынылды, бұл активтерді басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Маңызды қадам көлік және байланыс нарықтарындағы шоғырлануды азайту болды. Шетелдік авиакомпаниялар үшін «ауа еркіндігінің» 5-ші дәрежесі бойынша шектеулер жойылды, бұл Қазақстан нарығына Neos және VietJetAir сияқты авиакомпанияларға кіруге мүмкіндік берді. Аталмыш өзгерістер авиабилеттер құнының төмендеуіне және жолаушыларға қызмет көрсету сапасының жоғарылауына әкелуі тиіс.
Ұялы байланыс нарығында Power International Holding катарлық холдингі қазақстандық нарыққа енді. «МТ-С» ЖШС (Tele2/Altel) сатып алу және «Kcell» АҚ-ны одан әрі сату өтті. Мұның бәрі салауатты бәсекелестік үшін жағдай жасауға ықпал етеді.
Биржалық саудада көмірді сату көлемі делдалдарсыз тікелей бөлшек жеткізушілерге 10% – дан 50% – ға дейін ұлғайтылды, бұл халықты «дағдарыссыз» көмірмен қамтамасыз етуді қамтамасыз етті.
Агенттіктің бастамасы бойынша заңсыз сатып алынған активтерді мемлекетке қайтару мәселелері жөніндегі комиссия және экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссия шеңберінде «Petrosun» ЖШС, «ТЭК-Қазақстан»сауда үйі» ЖШС, «Сұйытылған мұнай газын сақтау паркі» ЖШС, «Алматы Қала Жарық» МКК және «Eurotranzit Nur Zholy» ЖШС мемлекетке қайтарылды.
Сондай-ақ, 2023 жылы түзетулердің «6 монополияға қарсы пакеті» әзірленді. Негізгі новеллалар: монополиялық нарықтардағы бағаны бақылауды күшейту, жекелеген нарықтарды реттемеу, тергеу тиімділігін арттыру, операторларды қысқарту, ұжымдық талаптарды енгізу және т. б.
Сонымен қатар, Агенттік әртүрлі секторлардағы бәсекелестікті дамыту үшін кедергілерді жою бойынша жұмысты жалғастыруда. 2023 жылы мұнай және газ, денсаулық сақтау, ТКШ және басқа салалардағы шектеулерді қоса алғанда, 17 кедергі жойылды.
2023 жылы монополияға қарсы орган 238 хабарлама шығарды, оның 85% – ы орындалды (2022 жылы-84,6%). Хабарламалар санының азаюы олардың шығарылуын бақылауды күшейтумен және заңдылық қағидаттарын қатаң сақтаумен байланысты. 2023 жылы 56 ескерту жіберілді, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 70% – ға өсті және 94 тергеу аяқталды, бұл өткен жылмен салыстырғанда 29% – ға аз. Бәсекелестікті шектеуге байланысты бұзушылықтарға, соның ішінде үстем жағдайды теріс пайдалану мен мемлекеттік органдардың бәсекелестікке қарсы әрекеттеріне назар аударылады.
Маңызды тергеулердің қатарында: тарифтерді заңсыз көтергені үшін Яндекс таксиді жауапкершілікке тарту, бұл жүргізушілерге 10 млрд теңге төлеуге және 1,4 млн адам үшін такси құнының төмендеуіне сеп болды; «Эйр Астана» АҚ-ның заңсыз отын алымының күшін жою, бұл авиабилеттер құнын 15% – ға төмендетті; бәсекелестікке қарсы әрекеттері үшін «Petrosun» ЖШС және «ТЭК-Қазақстан» сауда үйі» ЖШС компанияларына 2,5 млрд теңгеге айыппұлдар салынуы; Google-дің Android негізіндегі құрылғыларды пайдаланушыларға іздеу жүйесін өз бетінше таңдау мүмкіндігін беру талабын орындауы маңызды оқиға болды, аталмыш өзгеріс қазақстандық монополияға қарсы орган тарихындағы осындай алғашқы прецедент болды.
Агенттік мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту және бәсекелестік ортаны нығайту жөніндегі бағдарламаларды іске асыруды жалғастыруда. Ең маңызды міндет еркін нарықтарды дамытуға және жеке сектордың тұрақты өсуі үшін жағдай жасауға бағытталған одан әрі реформалар жүргізу.
