2024 жылдың 11 қарашасында Астана соты қазақстандық журналистердің Мәдениет және ақпарат министрлігіне қарсы талап-арызын қанағаттандырудан бас тартты. Бұл талап-арыз елдегі жаңа аккредитация ережелеріне байланысты қозғалған болатын. Журналистер бұл жаңа ережелер ақпаратқа қол жеткізу мен оны жариялаудағы құқықтарын шектейтінін айтып, сотқа шағымданған еді. Алайда, сот бұл ережелер журналистердің құқықтарын бұзбайды деп шешім шығарды. Біз осы мақаламызда жаңа аккредитация ережелерінің қандай өзгерістер әкелгенін, оның ықтимал салдарын және сарапшылардың пікірін талдаймыз.
Қазақстанның жаңа аккредитация ережелері ақпарат құралдарына жұмыс істейтін журналистердің тек аккредиттелген мекемелер арқылы ғана ақпарат таратуына міндеттейді. Астана соты журналистердің бұл ережелерге қарсы берген талап-арызын толығымен қанағаттандырудан бас тартып, ережелер журналистердің құқықтарын шектемейтінін мәлімдеді. Соттың айтуынша, ережелер журналистерге ақпаратты тек белгілі бір көздер арқылы тарату тәртібін енгізіп, олардың кәсіби қызметін реттеуді көздейді.
Бұл ережелер журналистер арасында үлкен алаңдаушылық туғызды. Қазақстандағы сөз бостандығы бойынша сарапшылардың пікірінше, мұндай талаптар журналистердің тәуелсіз жұмыс істеуіне қауіп төндіреді. Олар аккредитация талаптарының қатаңдауы журналистерге ақпарат тарату құқығын шектеу ретінде қолданылуы мүмкін деп алаңдауда.
Медиа құқық саласының маманы, заңгер Әлия Жұмабаева осыған байланысты былай дейді:
«Бұл ережелер журналистерге ақпарат алуға қойылатын қосымша шектеулерді енгізеді. Әрбір журналист аккредиттелген ұйымнан рұқсат алу қажет болғанда, бұл олардың тәуелсіз қызметіне кедергі жасай алады. Мысалы, кейбір мемлекеттік мекемелер тек таңдаулы ақпарат құралдарына ғана аккредитация беруді ұйғаруы мүмкін. Бұл — ашық ақпарат алу құқығына нұқсан келтіреді».
Медиа саласының қорғаушылары, оның ішінде «Adil Soz» сөз бостандығын қорғау қоры мен «Медиа Қолдау» заңдық қызметінің басшылары жаңа ережелер тәуелсіз журналистиканы шектеу қаупін арттырады деп санайды. «Adil Soz» басшысы Қарлығаш Жаманқұлованың айтуынша, бұл ережелер журналистерге ақпаратқа қол жеткізуді шектеудің жаңа құралына айналуы мүмкін. Сонымен қатар, халықаралық құқық қорғаушы ұйымдар мен Журналистерді Қорғау Комитеті (CPJ) де Қазақстанның бұл қадамдарын сынға алды. Олардың мәліметінше, жаңа аккредитация ережелері журналистердің экономикалық еркіндігін шектеп, олардың бірнеше медиа ұйымдармен жұмыс істеу мүмкіндігінен айырады, бұл сөз бостандығын шектеуге алып келуі мүмкін.
Қазақстандағы жаңа ережелерді халықаралық тәжірибемен салыстырғанда, кейбір елдерде де журналистер үшін аккредитация талап етіледі. Алайда, бұл талаптар сөз бостандығына нұқсан келтірмеу үшін барынша икемді түрде іске асырылады. Мысалы, Германия мен Францияда аккредитация талаптары бар, бірақ олар журналистердің ақпарат алу құқығын шектемейді және олардың еркіндігіне қол сұқпайды. Қазақстанда енгізіліп отырған талаптардың сынға ұшырауы, негізінен, бұл нормалардың тәуелсіз журналистиканы шектеуге бағытталғандығынан туындап отыр.
Жаңа аккредитация ережелері Қазақстандағы журналистердің ақпарат тарату еркіндігіне тікелей әсер ете ме, жоқ па деген сұрақ әлі ашық күйінде қалуда. Бұл мәселе бойынша сот шешімінің әділдігіне қатысты пікірлер әртүрлі. Бірқатар сарапшылар бұл талаптардың сөз бостандығын шектеуі мүмкін екенін ескертіп отыр. Алдағы уақытта бұл ережелердің қалай жүзеге асатыны және олардың журналистердің жұмысында қандай қиындықтар туғызатыны маңызды болмақ.
Самал Асқар, arasha
