Сайлау – азаматтардың өз еріктерін білдіре отырып, ел басшысын, Парламент депутаттарын, жергілікті өкілді органдарды немесе қоғамдық маңызды мәселелерді шешуге арналған кандидаттарды таңдау процесі. Сайлау демократиялық қоғамның негізі болып саналады, өйткені халық өз даусын беру арқылы елдің саяси бағытын анықтауға қатысады.
Бұл азаматтардың саяси процестерге араласуының негізгі құралы, мемлекеттің даму бағытын айқындайтын маңызды оқиға. Сайлаудың негізгі мақсаты – қоғамда әділдік пен заңдылықты қамтамасыз ету, халықтың мүддесін қорғау. Ол арқылы азаматтар билік органдарының құрамы мен саяси көшбасшыларды таңдайды, бұл мемлекетке қоғамдық сенім артып, оның тұрақтылығын нығайтады. Қазақстандағы сайлау үш негізгі деңгейде өткізіледі: президенттік, парламенттік және жергілікті деңгейдегі мәслихаттар. Сайлау арқылы мемлекет басқару ісіне халықтың қатысуын қамтамасыз етеді, ол елдегі саяси тұрақтылық пен демократиялық процестердің дамуына ықпал етеді.
Қазақстандағы сайлаулар тарихы тәуелсіздік алған сәттен басталады. Алғашқы президенттік сайлау 1991 жылдың 1 желтоқсанында өтті, сол кезде Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның тұңғыш президенті болып сайланды. Бұл сайлау тарихи оқиға болды, өйткені ел тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін саяси жүйені қалыптастырудың маңызды қадамы болды. 1995 жылы қабылданған жаңа Конституция Қазақстандағы сайлау жүйесінің негізін қалады. Осы Конституция бойынша, президенттік және парламенттік сайлаулар тұрақты түрде өткізіледі. Президенттік сайлауәрбір 7 жыл сайын өтіп тұрады, 2022 жылы Конституцияға өзгерістер енгізіліп, президенттің өкілеттік мерзімі 7 жыл болып бекітілді және ол тек бір мерзіммен шектелді. 2019 жылы Нұрсұлтан Назарбаев президенттік өкілеттігін тоқтатып, оның орнына Қасым-Жомарт Тоқаев сайланды. Бұл саяси ауысу кезеңінде де Қазақстанның сайлау жүйесі маңызды өзгерістерге ұшырады. 2022 жылы Конституциялық реформалар енгізіліп, президенттік мерзімді бір рет 7 жылға дейін шектеу туралы шешім қабылданды. Бұл өзгеріс елдің саяси тұрақтылығын нығайтуға және билікті жаңғыртуға бағытталған маңызды қадам болды.
Қазақстанның Парламенті екі палатадан тұрады: Мәжіліс (төменгі палата) және Сенат (жоғарғы палата). Парламент елдің заң шығарушы органы ретінде заңдарды қабылдап, мемлекет саясатының негізгі бағыттарын айқындайды. Парламенттің әрбір палатасы өз функцияларына сәйкес қалыптасу тәртібіне ие. Мәжіліс депутаттары тікелей халық сайлауымен таңдалады. 2023 жылғы өзгерістерге сәйкес, Мәжіліс депутаттары аралас жүйе бойынша сайланады: 98 депутаттың 70%-ы партиялық тізім бойынша пропорционалды сайлау арқылы, ал 30%-ы бір мандатты сайлау округтерінен сайланады. Пропорционалды сайлау жүйесі арқылы саяси партиялар өздерінің тізімдерін ұсынады, ал бір мандатты округтерден сайланатын депутаттар тікелей халықтың қолдауымен жеңіске жетеді. Мәжілістегі депутаттардың қызмет мерзімі – 5 жыл. Бұл жүйе Қазақстандағы саяси партиялардың рөлін күшейтуге және Мәжіліске әртүрлі саяси көзқарастарды енгізуге бағытталған. Пропорционалды жүйе партиялар арасында бәсекелестікті күшейтіп, халықтың саяси таңдауының кеңеюіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бір мандатты округтерден сайланған депутаттар жергілікті мәселелерге көбірек назар аударып, аймақтық мүдделерді қорғауға бағытталған шешімдер қабылдайды.
Сенат депутаттары жанама сайлау жүйесі арқылы сайланады. Яғни, Сенатқа депутаттарды тікелей халық емес, аймақтық мәслихаттар сайлайды. Бұл жүйе әрбір аймақтың, облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардың мүдделерін тең қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Сенаттың 50 депутатының 40-ы аймақтық мәслихаттар арқылы сайланады, ал қалған 10 депутатты президент тағайындайды. Сенат депутаттары 6 жылдық мерзімге сайланады, және әрбір 3 жыл сайын Сенаттың жартысы қайта сайлаудан өтеді. Сенаттың қызметі заңнаманы бекіту және елдегі саяси шешімдерді құптау болып табылады. Сонымен қатар, Сенат елдің аймақтарының мүдделерін қорғап, жалпыұлттық мәселелерге назар аударады. Сенаттағы депутаттардың қызметі аймақаралық қарым-қатынастарды реттеуге және заң шығару процесін күшейтуге бағытталған.
Жергілікті сайлау жүйесі Қазақстанның аймақтық деңгейдегі өкілді органдарының қалыптасуын қамтамасыз етеді. Жергілікті мәслихаттар – бұл аймақтық өкілді органдар, олар облыстар мен аудандардағы әлеуметтік, экономикалық және мәдени мәселелерді шешуге жауапты. Мәслихаттар жергілікті деңгейде маңызды шешімдер қабылдайды және аймақ тұрғындарының мүдделерін қорғайды. Мәслихат депутаттарының негізгі міндеті – өңірдің даму жоспарын қабылдап, жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау. Сонымен қатар, олар жергілікті атқарушы органдардың жұмысына баға беріп, олардың есептерін тыңдап, талқылайды. Мәслихаттардың жұмысы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытып, қоғамның саяси белсенділігін арттыруға ықпал етеді.
2021 жылы Қазақстанда алғаш рет ауыл әкімдерін тікелей сайлау енгізілді. Бұған дейін ауыл әкімдері жоғарғы билік органдарымен тағайындалатын болса, жаңа жүйе бойынша тұрғындар өз әкімдерін тікелей дауыс беру арқылы таңдайды Ауыл әкімдерін сайлау тұрғындардың жергілікті мәселелерді шешуге белсенді араласуына, олардың мүдделерін ескеріп, ауылдың дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл реформа жергілікті басқарудағы жауапкершілікті күшейтіп, ауыл әкімдерінің халық алдында есеп беруін талап етеді. Сонымен қатар, ауыл әкімдерін тікелей сайлау елдегі демократиялық процестерді күшейтіп, саяси жүйенің жаңаруына үлес қосады.
Қазақстандағы сайлауға деген қоғамның пікірі әртүрлі. Бірқатар азаматтар сайлауға қатысу арқылы өз дауыстарын білдіріп, елдің болашағына ықпал еткісі келеді. Олар сайлауды демократиялық қоғамның негізгі институты деп санайды және оның елдің дамуына тікелей әсер ететініне сенеді. Сонымен қатар, халықтың белгілі бір бөлігі сайлауға сенімсіздікпен қарайды, олар сайлау нәтижелерінің әділдігіне күмән келтіреді және саяси процестерге қатысудың маңызын түсінбейді. Бұл азаматтардың саяси мәдениетінің қалыптасуы мен ақпараттандыру деңгейіне байланысты. Сайлауға қатысты ақпараттық түсіндіру жұмыстарын арттыру – қоғамның саяси белсенділігін жоғарылатудың негізгі факторларының бірі. Қазақстандағы сайлау жүйесі елдің саяси өмірінің ажырамас бөлігі болып табылады. Сайлау арқылы халық өздерінің саяси таңдауын жасап, мемлекет басқару ісіне тікелей ықпал етеді. Сайлау жүйесіндегі реформалар демократиялық принциптерді нығайтуға және биліктің заңдылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Қазақстанның болашағы үшін саяси реформалар мен сайлау процесінің ашықтығын қамтамасыз ету маңызды. Сайлауға қатысу арқылы халық елдің дамуына үлес қосып, мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді нығайтады.
