Қазақстанда салық реформаларының жаңа кезеңі басталып жатыр. Мемлекет бизнестің ашықтығын, әділдігін және адалдығын талап етіп отыр. Алайда осы талаптарға қарамастан, кей кәсіпкерлер салықтан жалтарудың түрлі айла-тәсілдеріне жүгінуде. Солардың ішінде ең көп таралғаны – бизнесті әдейі бөлшектеу. Бұл – бір компанияны бірнеше ЖШС немесе жеке кәсіпкерлікке бөліп, кірісті жасанды түрде азайту арқылы салық жүктемесін төмендету амалы.
Салықтан жалтарудың айласы: бөлшектеу схемаларының зияны қандай?
Бизнесін бөлшектеу арқылы салық төлеуден жалтару, бір қарағанда, оңай әрі тиімді көрінуі мүмкін. Себебі кәсіпкер артық салық төлемейді, жеңілдетілген режимде қала береді. Бірақ бұл – мемлекетке, экономикаға және адал бәсекелестерге үлкен зиян келтіретін тәсіл.
Мысалы, құрылыс саласында тіркелген кей компаниялар бірнеше мердігер мекемені жасанды түрде құрып, өз табысын солардың атына бөліп таратқан. Бұл арқылы олар қосылған құн салығынан (ҚҚС) жалтарған. Нәтижесінде мемлекет бюджеті миллиардтаған теңгеден қағылды. Кейбір компанияларға ірі айыппұл салынып, жауапты тұлғалар тергеуге алынды. Бұл бір ғана саладағы жағдай. Ретейл, қоғамдық тамақтану және қызмет көрсету секторларында да осыған ұқсас тәсілдер жиі кездеседі.
Халықаралық тәжірибе: заң бұзғанды кешірмейді
Дамыған елдерде салықтан жалтару – өте ауыр құқықбұзушылық. АҚШ-та мұндай әрекет үшін кәсіпкерді 5 жылға дейін бас бостандығынан айыруы мүмкін, ал Францияда 7 жылға дейін түрме жазасы мен миллиондаған еуро көлемінде айыппұлдар қарастырылған. Германияда бұл мерзім тіпті 10 жылға дейін барады. Оған қоса, мүлікті тәркілеу, компанияны жабу секілді қатал шаралар қолданылады.
Бұл елдердегі тәжірибе салықтың мемлекет өміріндегі маңызын айқын көрсетеді. Салық – ол тек кәсіпкердің міндеті ғана емес, қоғам алдындағы жауапкершілігі. Төленбеген әр теңге – халыққа жетпеген мектеп, аурухана, жол, су құбыры.
«Әділетті Қазақстанға» апарар жол – адал салық төлеу
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жариялаған «Әділетті Қазақстан» тұжырымдамасының басты қағидаларының бірі – барша азаматтар мен кәсіпкерлерге тең мүмкіндік беру. Бірақ бизнесті бөлшектеу арқылы салықтан жалтару бұл қағидаға қайшы. Себебі, адал салық төлеп отырған кәсіпкерлер әділетсіз жағдайда қалады. Олар көбірек шығындалады, бағаны төмендете алмайды, бәсекеге қабілеттілігі төмендейді. Ал салықтан жалтарғандар нарықта үстемдік етіп, әділ ойын ережелерін бұзады.
Бұл мемлекетке деген сенімді әлсіретіп, кәсіпкерлер арасында алауыздық туғызады. Ал ел дамуы үшін тұрақты, сенімді, ашық салық жүйесі қажет. Сол кезде ғана бизнес орта әділ болады, инвесторлар келіп, экономика өседі.
Үкімет қолдау көрсетеді, бірақ жауапкершілікті де талап етеді
Қазақстан үкіметі шағын және орта бизнесті қолдау үшін түрлі бағдарламалар жүзеге асырып отыр: салықтық жеңілдіктер, арзан несие, субсидиялар, цифрландыруға көмек. Бірақ мұның бәрі адал жұмыс істейтін кәсіпкерлер үшін жасалады. Ал салықтан жалтару мақсатында жүйені айналып өтіп жүргендерге енді қатаң жауапкершілік жүктелмек.
Салық органдары бақылауды күшейтіп жатыр. Онлайн мониторинг жүйелері, деректерді автоматты түрде талдау, кіріс пен шығыс арасындағы сәйкессіздікті анықтайтын құралдар енгізілуде. Енді кәсіпкерлік субъектілерін тексеру бұрынғыдай сирек әрі қолмен жасалмайды — цифрлық құралдар бұзушылықтарды нақты және жылдам анықтай алады.
Шағын бизнес бөлшектенбеуі керек – өсуі керек
Қазіргі таңда Қазақстандағы бизнес субъектілерінің 98,9%-ы — микро және шағын кәсіпорындар. Орта кәсіпкерлік – небәрі 1%, ал ірі бизнес – 0,1%. Бұл көрсеткіштер жылдар бойы өзгеріссіз қалып отыр. Кәсіпкерлердің көбі «өсуге» емес, «жеңілдік сақтауға» тырысады. Бұл – салық жүйесінің стратегиялық тұрғыда дұрыс жұмыс істемей отырғанын көрсететін маңызды белгі.
Егер кәсіпкер салықтың тым ауыр болуынан емес, арнайы режимнен айырылып қалмау үшін дамудан бас тартса – онда жүйеде мәселе бар деген сөз. Сондықтан мемлекет тек қана жазалау емес, сонымен қатар ынталандыру шараларын да қатар дамытуы тиіс.
Қорытынды: Бизнесті бөлшектеу – заңды айналып өтудің айласы ғана емес, елдің болашағына кесірін тигізетін қауіп. Бұл – мемлекет пен халық арасындағы сенімге сызат түсіретін әрекет. Әділеттілік, ашықтық, сенім – Қазақстан экономикасының болашағы. Сондықтан бүгінгі таңда таңдау әр кәсіпкердің өз қолында: көлеңкеде қалу ма, әлде бірге дамып, елге үлес қосу ма?
