Қазақстанда соңғы жылдары жасөспірімдер арасындағы суицидтік әрекеттер саны алаңдатарлық деңгейге жетіп отыр. Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сәйкес, 2024 жылдың алғашқы жартысында 14-18 жас аралығындағы 89 жасөспірім өз-өзіне қол жұмсаған, ал 213 жасөспірім суицид жасауға талпынған. Бұл өткен жылдармен салыстырғанда, әсіресе пандемиядан кейінгі кезеңде, көрсеткіштің өсіп келе жатқанын көрсетеді.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) деректеріне сүйенсек, Қазақстан әлемдегі суицид деңгейі жоғары елдердің қатарында, жасөспірімдер арасындағы көрсеткіштер бойынша да айтарлықтай жоғары. 2023 жылы елімізде суицидтен қайтыс болғандар саны бойынша 15-19 жас аралығындағы жастардың 20%-ы өз-өзіне қол жұмсау әрекетін жасаған. Сарапшылар бұл көрсеткіштің өсімін пандемияның салдары, әлеуметтік және психологиялық қысымдардың артуымен байланыстырады.

Мұндай қайғылы жағдайлардың себептері мен оларды болдырмаудың жолдары туралы психотравматолог, арт-терапевт Алтыншаш Матаевамен сұхбат жүргіздік.

– Суицидтік ойлар жасөспірімдерге қай кезде жиі келеді?

– Ғылыми зерттеулер мен дәрігерлердің мәліметтері бойынша, суицидтік ойлар көбіне күз және көктем мезгілдерінде жиі пайда болады. Бұл кезеңдерде ауа-райының өзгеруі гормондық жүйеге әсер етіп, адамның психикалық жағдайына кері әсерін тигізеді. Жасөспірімдердің ағзасы әлі толық қалыптаспайтындықтан, олар сыртқы және ішкі өзгерістерге өте сезімтал. Бұл тек ауа райына ғана емес, әлеуметтік факторларға да байланысты. Отбасындағы түсініспеушіліктер, достар арасындағы жанжалдар, мектептегі қысым сияқты факторлар олардың өмірге деген көзқарасына үлкен әсер етеді.

–  Суицидке бейім балалардың өзгелерден қандай айырмашылығы бар?

– Ең басты айырмашылық – құндылықтар жүйесінде. Өмірге құштарлық, махаббат, өзгені сыйлау секілді құндылықтары қалыптаспаған балалар суицидтік ойларға бейім келеді. Дені сау, психикалық тұрғыдан тұрақты балалардың өмірге деген оң көзқарасы болады, ал суицидке бейім балалар өздеріне немесе қоршаған ортаға риза болмайды. Қазақстанда жасөспірімдер арасындағы суицидтің жиі себебі – отбасылық қарым-қатынастардың нашарлығы мен психологиялық қысымдар.

2024 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі жариялаған есеп бойынша, мектеп жасындағы балалар арасындағы психологиялық қызметке жүгінушілер саны 30%-ға артқан. Бұл балалардың эмоционалдық және психикалық денсаулығына деген көңіл бөлу қажеттілігін көрсетеді.

– Интернет пен әлеуметтік желілердің суицидке әсері қандай?

– Интернет пен әлеуметтік желілердің суицидке әсерін жоққа шығаруға болмайды. 2023 жылы жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша, жасөспірімдер арасындағы суицидтік ойларға әлеуметтік желілердің ықпалы 25%-ға өскен. Әсіресе, қауіпті онлайн ойындар мен «өлімге» шақыратын топтар жасөспірімдердің психикасына кері әсер етеді. Сонымен қатар, жасөспірімдер интернетте және әлеуметтік желілерде өздерін төмен сезініп, жалғыздыққа бой алдырғанын жиі айтады. Мұндай жағдайлар жасөспірімдер арасында суицидтік әрекеттердің артуына себеп болуы мүмкін.

– Суицидтің алдын алудағы ең тиімді әдіс қандай?

– Суицидтің алдын алу – ең алдымен отбасылық құндылықтарды дұрыс қалыптастырудан басталады. Ата-аналар балаларына өмірдің мәнін, адамгершілік пен сенімділікті үйретуі тиіс. 2024 жылы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі жасөспірімдердің психологиялық денсаулығын жақсарту үшін арнайы бағдарламалар енгізуді жоспарлап отыр. Мектептерде психологиялық кеңес беру және эмоционалдық қолдау көрсету жұмыстары күшейтілуде.

Бірақ, өкінішке орай, ата-аналар мен ұстаздардың көбісі балаларға қажетті эмоционалдық қолдау көрсетуді біле бермейді. Көптеген жағдайларда балалар өз мәселелерін айтуға қорқады немесе тыңдайтын адамды таба алмайды. Осындай қиындықтар балалардың суицидтік әрекеттерге баруына себеп болуы мүмкін.

– Ата-ана баланың сеніміне қалай кіреді?

– Ең алдымен ата-ана саналы түрде «ата-ана» болуды үйренуі керек. Егер ата-ананың өзі психологиялық тұрғыдан сау болмаса, балаға қажетті махаббатты да, қолдауды да бере алмайды. Менің тәжірибемде осындай жағдайлар өте көп кездеседі. Егер ата-ана өздерінің ішкі мәселелерін шешпесе, бала олардың қателіктерін қайталауы мүмкін. Мысалы, зорлық-зомбылыққа ұшыраған немесе психологиялық қысым көрген балалардың ересек өмірде де осындай проблемаларға тап болатыны жиі байқалады.

– Эмпатия суицидтің алдын алуға көмектесе ме?

– Эмпатия балалар арасындағы суицидтің алдын алуда үлкен рөл атқарады. Зерттеулер көрсеткендей, эмоциялық тұрғыдан қолдау тапқан балалар өмірге деген құштарлығын жоғалтпайды және стресске төзімді болады. Ата-ана мен мұғалімдердің эмпатиясы балалардың психологиялық жағдайын жақсартуға көмектеседі. Әсіресе, шығармашылыққа бейім, ерекше сезімтал балаларға ерекше назар аудару қажет.

– Жасөспірімдермен суицид туралы ашық сөйлесу қауіпті ме, әлде пайдасы бар ма?

– Суицид тақырыбын тікелей талқылау әрқашан қауіпсіз бола бермейді. Дегенмен, басты назарды жасөспірімдерге өмірдің мәнін, стресс пен күйзелісті қалай жеңуге болатынын үйретуге аударған жөн. 2024 жылы Қазақстан мектептерінде психологиялық тұрақтылықты дамытуға бағытталған жаңа бағдарламалар енгізілмек. Бұл бағдарлама жасөспірімдерге өмірдегі қиындықтармен күресуді және стресске төзімді болуды үйретуді көздейді.

Жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесі Қазақстанда өзекті болып қалуда. 2024 жылдың статистикалық мәліметтері бұл жағдайдың тек күшейіп жатқанын көрсетеді. Сондықтан ата-ана, мектеп және мемлекет бірігіп, балаларға психологиялық қолдау көрсетуі керек. Суицидтің алдын алу тек медициналық немесе психологиялық көмекпен шектелмейді – бұл бүкіл қоғамның жауапкершілігі.

Самал Асқар