Қазақстанның жаңа тарихының нағыз бетбұрысы болған қасіретті қаңтар оқиғасына екі жыл жақындап қалды. «Ол кезде не болды?» деген сұраққа нақты жауап беруді қажет ететін бұл тақырыпты қазақ қоғамы әлі толық бастан кешірген жоқ. Бұл туралы саясаттанушы Валерий Самарец-Сурганов айтты.
Бақытымызға орай, екі жылдан кейін қалың жұртшылыққа – сот тыңдаулары немесе парламенттік тыңдаулар кезінде де, куәгерлердің сөздері арқылы да көбірек жаңа дәлелдер мен фактілер ашылуда.
Осындай күрделі тарихи оқиғаларды зерттегенде баяндау көздері деп аталатындарды, яғни қарастырылып отырған оқиғалардың замандастарының жеке куәліктерін ескерген жөн. Жақында осындай тағы бір дереккөз – Нұрсұлтан Назарбаевтың «Менің өмірім» естелік кітабы пайда болды.
Назарбаевтың қаңтар оқиғасы туралы жазғандарының барлығын жинақтайтын болсақ, оқырман, тіпті ең ойлы оқырман да кітаптан толық әрі түсінікті жауап таба алмайды.
Дегенмен, қандайда бір пайымдау шығарып көруге талпынып көруге болады.
Біріншіден, автор қаңтар оқиғасының басты себебі дәл «билік үшін күрес» болғанын, ал экономикалық қиындықтар сол қайғылы оқиғаларды бастау үшін себеп болған деген тезисін келтіреді.
Бұл туралы былай делінген: «2019 жылы мен өз еркіммен президенттік өкілеттігімді тоқтатып, Конституцияға сәйкес оны Сенат Төрағасына бергенімде, көпшілік мұны жақтырмай қабылдады, мен оны анық білемін… Менің мұрагерді таңдауыма қарсы болғандардың (әрине, жасырын) кейбірі Президенттік қызметке отыруды армандады. Басында олар менімен келіспейтіндерін айта алмады. Содан кейін олар сайлауда халықтың еркіне келіспейтіндіктерін білдіре алмады».
Бұл бөлімде Нұрсұлтан Назарбаев Қасым-Жомарт Тоқаевқа жақын серіктерінің (шын мәнінде оған жақын адамдар мен ол көтерген элитаның) қарсылығы туралы білгенін, бірақ бұл туралы ештеңе істемегенін ашық айтады. Мәтінге қарағанда, оған мұндай қарсыластар бірден ештеңе жасамаса, олар одан әрі ештеңе жасамайтын сияқты көрінді. Бұл Назарбаевтың алғашқы саяси қателігі.
Назарбаев қате деп танымайтын екінші қателік – негізгі қызметтерді Тоқаевқа берудің кешігуі. Соңғысы 2019 жылдың ортасында өткен халықтық сайлауда президент болып сайланды, бірақ тек 2021 жылдың қарашасында Назарбаев «Нұр Отан» партиясының (қазіргі АМАНАТ) төрағалығын Тоқаевқа тапсыратынын жариялады.
Осыдан кейін ғана Назарбаев ел Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын ауыстыруды көздеді. Ол бұл процесті кейінге қалдырды, ал төңкеріске қарсы күрес аясында Қауіпсіздік кеңесінің төрағалығын Тоқаевқа өзі қабылдауға тура келді.
Назарбаев «Биліктің транзиті неғұрлым ұзағырақ болса, қос билік туралы айтудың себептері де соншалықты көп болады», – деп жазғанымен, транзиттің кешігуі төңкеріс әрекетіне нақты алғышарттар жасады.
Бұрынғы президент өкілеттіктерді берудегі осындай тәсілге байланысты бүкіл ел үшін туындаған қауіптердің толық ауқымын түсіне алмады.
Бұрынғы президенттің кітабынан сол қайғылы оқиғалардың негізі – төңкеріс әрекеті болғаны да байқалады. Назарбаевтың естеліктеріндегі осы бөлімнің мәнін түсіну үшін бұл тезисті қайталап айту маңызды.
Тағы бір пайым, Назарбаевтың қастандық жасаушылардың қоқан-лоққысын тоқтатпауы қаңтар оқиғасының басты себебіне айналды.
Қазір ауқымды тергеулер мен ұзақ сот процестерінің нәтижесінде көрініс айқындала бастады. Тергеу мұның төңкеріс әрекеті екенін сенімді түрде дәлелдеді. Дәл мемлекетке опасыздық жасағаны, билікті күшпен басып алу әрекеті және билікті асыра пайдаланғаны үшін тағы бірқатар айыпталушылармен бірге Кәрім Мәсімов сотталды.
2022 жылдың қаңтарынан кейін сот алдына «ескі гвардия» деп аталатын топтың өкілдері келді, олардың ішінде Қайрат Сатыбалды мен Қайрат Боранбаев та бар.
Жоғарыда аталған тұлғалардың барлығы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың президент болып тұрған кезінде оған жақын жүргендер. Олар мәнсап баспалдағымен көтерілу және жеке байлығының өсуімен оған қарыздар.
