Қазақстанда журналистерге қысым көрсету мен кедергі келтіру фактілері жиі тіркеліп жүргенімен, соңғы оқиға қоғамда үлкен талқыға түсті. Ұлттық экономика министрі, вице-премьер Серік Жұманғариннің кеңесшісі әрі баспасөз хатшысы Әлия Рахимова журналист Мадина Жатқанбаеваға қол көтеріп, физикалық тұрғыда итеріп, қоқан-лоқы жасағаны жайлы ақпарат тарады. Бұл қарапайым дау емес, мемлекеттік органдардың ақпарат құралдарына деген көзқарасын ашып көрсеткен дабыл белгісі деуге болады.
Мәжілісте не болды?
6 наурыз күні Мәжілісте өткен баспасөз конференциясынан кейін журналист Мадина Жатқанбаева Жұманғаринге қосымша сұрақ қоюға тырысқан. Оның қойған сауалдары – вице-премьердің бұрынғы мәлімдемелеріндегі қарама-қайшылықтар мен қоғамда дау тудырған мәселелерге қатысты болған. Алайда, дәл осы кезде шенеуніктің баспасөз хатшысы Әлия Рахимова журналисті итеріп жіберіп, «сенің үстіңнен барлық жерге шағымданамын» деп қорқытқан. Баспасөз қызметкерінің бұл әрекеті журналистің кәсіби қызметіне ашық кедергі келтіру болып саналады.
Бұл туралы алғаш болып әріптесі Светлана Глушкова әлеуметтік желідегі парақшасында хабарлап, оқиғаның жай-жапсарын баяндады. Одан бөлек, операторға түсірілім жүргізуге тыйым салынғаны да белгілі болды.
Журналист қандай сұрақ қоймақ болды?
Мадина Жатқанбаева сол сәтте Серік Жұманғариннің бұған дейінгі мәлімдемелеріне қатысты қосымша түсініктеме алғысы келген. Әсіресе, ҚҚС (НДС) туралы жалған ақпарат беру мәселесін қайта көтерген. Бұл – қоғамда үлкен резонанс тудырған тақырыптардың бірі. Өйткені, былтыр Exclusive сайты Жұманғариннің шындыққа сәйкес келмейтін дерек айтқанын дәлелдеп шыққан болатын.
Кейін бұл ақпараттық жанжалдың жауапкершілігін дәл осы Әлия Рахимова өз мойнына алған. Яғни, журналистің қойған сұрағы тікелей Рахимованың әрекеті мен жауапкершілігіне қатысты болғандықтан, ол өзін қорғауға осындай агрессивті әдісті таңдаған болуы мүмкін.
Мұндай әрекет заңды ма?
Заңгер әрі медиа құқық саласының маманы Ғабит Өмірбек бұл жағдайға қатысты:
«Бұл – журналистің кәсіби қызметіне кедергі келтірудің тікелей фактісі. Мұндай әрекетке барған мемлекеттік орган өкілі заң алдында жауап беруі тиіс. Қазақстан Республикасының БАҚ туралы заңында да, Қылмыстық кодексінде де журналистің жұмысына кедергі жасауға болмайтыны нақты жазылған. Өкінішке қарай, мұндай заңбұзушылықтар көбіне жазасыз қалып жатады, сондықтан жүйелі проблемаға айналды» – дейді.
Мемлекеттік органдар мен БАҚ арасындағы диалог неге үзіледі?
Тәуелсіз журналист, медиа сарапшы Назгүл Қожабек бұл оқиға мемлекеттік органдардың журналистерге деген көзқарасын тағы бір мәрте айқындап бергенін айтты:
«Баспасөз хатшысының басты міндеті – ашықтыққа жұмыс істеу. Ақпаратты дұрыс жеткізу, сұрақтарға жауап беру, диалог орнату – оның кәсіби функциясы. Ал біз не көреміз? Баспасөз қызметкері журналистпен төбелесуге дейін барады. Бұл – журналистердің ғана емес, тұтас қоғамның ақпарат алу құқығына жасалған соққы. Өйткені журналистің сұрақтары – тек өз қызығушылығы емес, қоғам атынан қойылатын сұрақтар».
Журналистерге қысым көрсету – қалыпты жағдайға айналды ма?
Бұл бір ғана оқиға емес. Қазақстанда журналистерге қысым көрсету, түсірілімге тыйым салу, дөрекі әрекет таныту фактілері жыл сайын тіркеліп келеді.
– 2023 жылы Алматы қаласында журналист Әсем Жәпішеваны әкімдік күзеті күштеп сыртқа шығарған.
– 2024 жылы Ақтөбеде журналист Айгерім Тілеужан сот залына кіргізілмей, полицейлер оны дөрекі түрде итеріп шығарған.
Халықаралық Freedom House ұйымының 2024 жылғы есебіне сәйкес, Қазақстан сөз бостандығы бойынша 180 елдің ішінде 141-орында тұр. Бұл рейтинг жылдан-жылға төмендеп келеді.
Әлия Рахимова кім және оның баспасөзбен байланысы қандай?
Әлия Рахимова – мемлекеттік органдардағы «тәжірибелі маман» санатындағы адам. Ол бұған дейін Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінде қызмет еткен. 2024 жылдың күзінде Серік Жұманғариннің баспасөз хатшысы және кеңесшісі ретінде тағайындалды. Алайда, Рахимованың БАҚ өкілдерімен қарым-қатынасы бұған дейін де сынға ұшыраған. Оның журналистермен дөрекі сөйлескені және сұрақтардан қашқаны туралы бірнеше шағым түскен. Бұл жолы ол физикалық күш қолдануға дейін барғаны – ахуалдың қаншалықты ушығып кеткенін көрсетеді.
Бұл оқиға немен аяқталуы мүмкін?
Қазіргі уақытта бұл жағдайды Астана қалалық Журналистер одағы өз бақылауына алды. Сонымен қатар, Мәдениет және ақпарат министрлігіне, Үкімет аппаратына және Әлия Рахимованың өзіне ресми сауал жолданды. Әзірге жауап жоқ.
Мемлекеттік органдардың «ыңғайсыз» сұрақтардан қашып, оны қойған журналисті қудалап, қорқытып, физикалық тұрғыда итеруге дейін баруы – үлкен дабыл. Бұл тек бір журналистің басындағы жағдай емес, бұл – Қазақстандағы сөз бостандығының нақты көрінісі. Егер қоғам үнсіз қалса, ертең бұл жағдай әр журналистің тағдырына айналуы мүмкін. Сондықтан бұл оқиғаға тиісті құқықтық баға берілуі тиіс, ал жауапты тұлғалар заң алдында жауап беруі қажет.
Самал Асқар, Arasha.Kz
Фото: Facebook.com/@Алия Рахимова
