Беларусь президенті Александр Лукашенко Ресей Қазақстанның мұнайын сатуға тыйым салып отыр, деп мәлімдеді. Алайда ҚР энергетика министрлігінің орынбасары Мұрат Жүребековтің айтуынша, бұл Минск және Москваның өзара мәселесі. Туындаған жағдайға Қазақ Ұлттық Конгресс көшбасшысы Әділ Тойғанбаев (суретте) түсінік береді.
– Әділ Еркінұлы, бұл шынында «ішкі саясат мәселесі» ме, әлде мұнда геосаяси ойын жатыр ма? Блогерлер мен белсенді азаматтар бұл мәселеге байланысты наразылығын білдіріп жатыр, ал билік үнсіз. Бәлкім, Мәскеу мен Минск арасындағы дауда үнсіз қалу ең дұрыс ұстаным шығар? Қазақстан неге жоқ жерден басына бәле табуы керек? Сосын, біз қайдамыз, Беларусь қайда?
– Беларусь тұтынушыларының жаңа нарыққа бет бұруына, соның ішінде қазақ мұнайына назар аударуына бастапқыда қалыпты сыртқы сауда бастамасы, мамандардың ішкі шаруасы деп қарауға болар еді. Бірақ, бұл саяси мәселеге айналып кетті. Минскіге мұнайды тіке сату керек пе, жоқ па деген сұраққа жауап беру қиын, бірақ өніміне сұраныс тууы кез келген ел үшін пайдалы, оның үстіне ашықтан-ашық сұрап отыр. Қазіргі мәселе сату не сатпауда емес. Тіпті, серіктестің сенімді не сенімсіз болуында да емес.
Қазір мұны қалыпты жағдай ретінде көрсетуге тырысу байқалады, бірақ саяси тұрғыда бұл теңдессіз жағдай. Еуразиялық экономикалық ынтымақтастық (ЕЭЫ) шеңберінде тікелей және жанама тыйымдар бар екені мәлім болып отыр. Бұған дейін он жыл бойы ортақ нарықтың артықшылығы туралы айтып келгенбіз.
Лукашенко әсірелеп отырған болуы да мүмкін, бірақ Астананың үнсіздігі ойға қалдырады. Бұл үнсіздік сыртқы диктаттың жоқ екенін, ал болып жатса, Қазақстанның оған қарсы емес екенін көрсетеді.
Бүгін біреуге мұнай сатуымызға тыйым салғанына көндігетін болсақ, ертең өзімізге қатысты кез келген сауда блокадасына да дайын болуымыз керек деген сөз. Ал бұл өте қауіпті. Ақпарат ағыны мен толып жатқан талқылаудың арасында бұл мәселе елеусіз қалды. Ал негізінде ең маңызды мәселе еді.
Бұл туралы айтылғанның өзінде ол тек Беларусьтің проблемасы секілді айтылуда. Өзіңіз айтпақшы, Беларусь қайда, біз қайдамыз? Беларусь бұл қиындықтан шығатын жолды таба алады. Ал біздің мәселеміз бөлек. Біздікі – үнсіздік дерті.
Ең негізгі мәселе туралы да жаппай үнсіздік сақтау қалыпты жағдайға айналып бара жатыр.
– Бірақ, біз Беларусь сұрап отырған көлемде жеткізіп беруге мүмкіндік бар ма, жоқ па, білмейміз ғой. Мәскеумен келіссөз қалай жүргенінен де хабарымыз жоқ. Беларусь лидерінің мәлімдемесі ғана бар, ал Лукашенконың мұндай шу көтеруі қалыпты жағдай…
– Бір қарағанда, Лукашенко Ресейді айыптап отырғандай көрінуі мүмкін. Ал ресейліктерге посткеңестік кеңістіктегі реттеуші рөлінде болған ұнайды. Тіпті, жазғырып жатса да. Осы тұрғыдан алғанда, Мәскеудің үнсіздігін түсінуге болады. Барлығы үшін, барлық мәселені шешеді деген көзқарасты бұзып несі бар? Ал Қазақстанды басқа елдердің жетегінде кетті деп айыптау – ұлттық дербестігімізге төнген қауіп. Мұндай айыптауға үн қатпау – одан да үлкен қауіп.
– Неге олай дейсіз? Әр пікірге жауап бере беретін болсақ, жеке мәселелермен айналысуға уақыт қалмай қалады ғой?..
– «Әр пікір» деген бұл жерде келмейді. Білдей бір елдің жоғары лауазымды тұлғасы мәлімдеме жасап отыр. Жәй ел емес, Еуразиялық экономикалық ынтымақтастық ұйымы мен Ұжымдық қауіпсіздік келісімі ұйымындағы одақтасымыз. Кезінде америкалық клоунның назар аударуға тұрмайтын, күлкілі әрекетіне бола бүкіл басшымыз шамданып, дипломаттарымыз ресми мәлімдеме жасаған еді. Оның фильмдерін президент Назарбаевтан бастап жоққа шығарған. Есіңізде болса, Румыниядағы бір деревня мен бейшара сығандар туралы айтқан болатын.
Ол шын мәнінде назар аударуға тұрмайтын мәселе еді, соған қарамай ортаңқол фильмге тегін жарнама жасап берді. «Боратогейтке» өре түрегелдік қой, қазір неге ештеңе айта алмаймыз? Одақтас елдің президенті қорқақ деп айыптап жатса, оған біз жауап қатпасақ, бұл әлсіздіктің белгісі емей немене?!
Кейде үнсіз қалған дұрыс. Бірақ дәл осы жағдайда үнсіз қалуды еш ақтап ала алмаймыз. Дереу үн қатуымыз керек еді. Бұл ақпараттық шудың астарында күрделі геосаяси ойындар жатуы мүмкін, астаналар арасындағы келіссөз әбден ширыққан болуы да мүмкін, оның бәрін егжей-тегжейлі айтудың қажеті жоқ. Бірақ, бар екенімізді білдіруге міндетті едік. Беларусь жағының өтінішін қарастырдық, бірақ мұндай келісімнің тиімді екеніне көзіміз жетпейді (тіпті олай болмаған күннің өзінде де) деп айту ел басшыларының міндеті еді. Олай айтпағаннан кейін бізді мұнай сатушы емес, елдің дербестігін саудаға салушы, басқалардың табысына мүдделі ел деп біледі. Бұл жәй ғана ағаттық емес, үлкен қателік. Тіпті, стратегиялық қате.
– Мүмкін солай да шығар. Ресеймен кез келген астыртын келісімді мәлімдеме жасау арқылы жасырып-жабуға болатын шығар. Дегенмен, жеке мүддемізден бас тартуға тура келетін кездер бола ма?
– Саясатта да, экономикада да мұндай жағдай үнемі болады. Ұлы державалардың өзі де жеке мүддесін жығып берген кездер болған. Мемлекеттер арасындағы кез келген келісім – ортақ мәміленің жемісі. Бірақ, мұндай нәрсе екіжақты болуы керек. Ресейге монополист ретінде қор жинауға мүмкіндік беріп, тек солардың мұнайын сатуға келіссек, мұны ашықтан-ашық істеу керек, әрі Орталық Азия аймағын Ресейге тәуелді етіп қоймай, әріптестік айырбас жасауымыз керек. Қазақ мұнайының батысқа экспортын Ресейдің қолына беріп қоюды бір ғана жағдайда ақтап алуға болады: Ресей посткеңестік кеңістіктің осы бөлігінде қазақтардың көшбасшылық етуін мойындап, соған ықпал етсе ғана. Түркі әлемі мен түркі интеграциясын қабылдап қана қоймай, славян бағытында орыс әлемі идеясына қалай қараса, түркі идеясына да солай қарайтын болса ғана келісімге келуге болады.
Мәскеумен қарым-қатынастың басқа нұсқасы кеңестік билікке негізделген жігерсіздік дер едім. Бұл жөнінде бұрын да талай рет айтып жүргенбіз, ал қазір осы жігерсіздік пен ынжықтықты мойындауға тура келіп отыр.
– Қазақстан мұндай рөлді мойнына алуға дайын ба?
– Ұлы міндеттер мен ұлы мүмкіндіктер ұлы ұлтты қалыптастырады. Түркі әлеміндегі ірі мемлекеттердің бірі ретінде Қазақстан Орталық Азиядағы идеялық және мәдени интегратор рөлін атқаруға әбден қауқарлы, тіпті, біз «Казқазақстан», яғни Түркиядан басталып, Қырғызстанға дейінгі аумақты қамтитын Еуроодақтың өркениетті баламасын құруға да қауқарлымыз. Ресеймен жақын болуымыз, орыс тілін жетік білуіміз Еуразия кеңістігіндегі түрлі одақтардың интеграторы болуымызға да мүмкіндік береді. Бұл Қытайға және 2.0 Ұлы Жібек жолы геосаясатына да қатысты.
Жаңа тарихымызда шегініске жол бере берсек, сыртқы саяси міндеттерге ден қоймасақ, ешкім санаспайтын, қатардағы елдің бірі болып қала береміз. Бүгінгі әлсіздігіміз, шексіз шегіністер мен басқалардың мүддесін көздеу «екінші» ел екеніміздің көрінісі. Біздің элитада амбиция жоқ. Амбиция болмағаннан кейін ел мүддесін көздеуде де қауқарсыз.
– «Еріксіз өзгенің мүддесін көздеу» дегенге басқа елдің автоөндірісін қорғауды да жатқызуға бола ма?
– Еуразиялық одақ елдерінен әкелінген автокөліктерге қатысты жағдай Беларуське мұнай «экспорттамау» мәселесіне ұқсас. Айырмашылығы біреуі макроэкономика да, екіншісі төменгі деңгейдегі мәселе. Әріптестік дегенді қазақ мүддесіне басымдық беріп, тәуелсіз ел ретінде жүргізу керек деп түсінбейтін болсақ, басқалардың жетегінде жүргеннен басқа жол қалмайды.
– Болған жағдай Еуразиялық экономикалық одақтан шығу қажеттігін көрсетеді деген пікір бар. Сіз де солай ойлайсыз ба?
– Еуразиялық одақ халықтарды емес, режимдерді біріктіріп отыр. Мұндай тактикалық формат тиімсіз және ұзаққа бармайды. Өркениетті одақтың идеясы анық болады және ол жасырын жиналыстарда емес, жалпыхалықтық референдум нәтижесінде құрылады. Түбінде бұл мәселеге қайта ораламыз және ерте ме, кеш пе, осы мәселені қайта көтерген адамның тарихи көшбасшы болу мүмкіндігі бар.
Бұл көршілермен интеграция жасау дұрыс емес дегенді білдірмейді. Мәселе біздің басымдықтарды дұрыс қоймай отыруымызда. Біз қадір-қасиеті мен кеңістігін қызғыштай қорып отырған халықтардан үлгі алуымыз керек. Америкадағы Трамптан ғана емес, Венгриядағы Орбаннан да үйренеріміз көп. Ұлттық мүддені бірінші орынға қоятын кез келген мемлекеттен үйренуіміз керек.
– Ресейден де ме?
– Бірінші кезекте Ресейден. Географиялық жағынан көрші болуымыз және тарихымыздағы ортақ дүниелердің өзі осыған мәжбүрлейді. Мәскеу өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы стратегиялық, мәдени, геосаяси шегіністі өте ауыр қабылдады, көп жағдайда олардың бүгінгі әрекетінен осы жеңіліске байланысты реніш аңғарылады, өш алғысы келетін бір пиғыл байқалады. Бірақ, объективтілік тұрғысынан Ресейдің дербестікке ұмтылуын тарихи жағынан да, менталдық жағынан да ақтауға болады. Бұл Ресейдің көршілері мен әріптестеріне қиындық тудыра ма десеңіз, тең дәрежеде қарауға көшпесе, билеп-төстегісі келетін ниетін доғармаса, әлбетте, қиындық тудырады.
Біздің қарым-қатынасымыздың тарихының өзі қызық. Ресейдің Империя болған тәжірибесі бар, дегенмен біздің де Орда болғанымызды ұмытпау керек. Біз де, олар да көшбасшы болуға қабілеттіміз, әрі оған ұмтылу дұрыс та.
Ресей Федерациясының саяси кеңістіктегі қазіргі реформалары оның изоляциялану бағытына логикалық нүкте қояды. Ең бастысы – конституциялық реформа жасап, Негізгі заңның халықаралық келісімдерден жоғары екенін бекітіп алу. Бірақ, Дональд Трамптың да көздегені осы, Еуропадағы скептиктердің де ойлағаны осы. Енді Мәскеудің, соның ішінде Еуразиялық одақтың ұстанымы қатаңдай түседі және үстемдік те күшейеді. Ресей әлсіз елдерге қиындық тудырады. Бірақ бұл Ресейдің емес, сол әлсіз елдердің проблемасы. Ресей жол көрсетіп отыр десек дұрысырақ болатын шығар.
Парламенттік-президенттік республика жүйесіне көшуге қатысты да осыны айтуға болады. Бұл арада ескеретін жайттар бар. Өзгеріске ұмтылыс қауіп тудырады. Бірақ, орыстар мен қазақтар сияқты халықтар үшін парламенттік демократия аса қажет. Сонымен бірге, онжылдықтар мен жүзжылдықтар бойынша стратегиясы бар, нағыз идеологиялық партиялардың парламентке келуінен де қашып құтыла алмаймыз. Есесіне, «Единая Россия», «Нұр Отан» сияқты айла-шарғымен билікке келетін партияларды жолатпау керек. Бұл арада Ресейдің де, біздің де реформамыз бір-біріне сәйкес келеді. Ресейдің бірыңғай азаматтық ұлт, мемлекеттік тілге сөзсіз басымдық беру, ұлттық азшылықтарды интеграциялау тәжірибесін алуымызға болады. Ресми түрде унитарлық мемлекет болғандықтан, бұл түк те қиын болмайды.
– Соңғы уақытта сіздің жобаңыз – Қазақстан ұлттық Конгресінің ұйымдастыру жұмысы жанданып, ақпараттық белсенділік артқаны байқалады. Бұл кездейсоқтық па, әлде жаңа саяси жағдайларға байланысты ма? Сосын… неліктен дәл осы атауға тоқтадыңыздар?
– Біріншіден, интеграция жағынан партиядан және басқа да саяси ұйымдардан гөрі гөрі Конгрестің аясы кең. Біздің көздегеніміз де осы – неғұрлым көп адамды қамту, оның ішінде оңшылдар мен солшылдар, түрлі ұлт өкілдері мен әртүрлі буын өкілдері бар. Билік жағында жүргендер де, оппозиция да қосыла алады.
Дегенмен, негізгі себеп ол емес.
Ганди құрған Үндістан Ұлттық Конгресі, Мандела негізін қалаған Африка ұлттық Конгресі бар. Олардың отарсыздандыру тәжірибесі бар. Атаудың өзі елдің бірінші кезектегі мәселесінен хабар береді.
Ол коррупция да, әлеуметтік теңсіздікті жою да (бұл мәселені кез келген үкімет шешуі тиіс), парламенттік немесе президенттік республика болу да, геосаяси таңдау да, жекешелендіру стратегиясы да емес. Одан да маңызды мәселе бар, ол – отарлық санадан арылу. Ол миымызға әбден орнығып алған, соның салдарынан ақпараттық тұрғыда шетелдік баспасөзге тәуелділік, ұлттық мұрадан хабарсыздық, қазақ мәдениетін екінші сортты деп санау белең алып отыр. Бүкіл түйткілдің түп тамыры осында жатыр. Біздің міндетіміз – осы түйіннің күрмеуін шешу, бұл ретте саяси алауыздық та, жекелеген тұлғалар да маңызды емес. Бізге дейін Қазақстанда мұндай міндетті әлі ешкім қойған емес.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан Асыл Рахметулла
