– Қаңтарда болған оқиға елде тек қоғамдық-саяси, әлеуметтік мәселелер ғана емес, әдебиет пен мәдениеттің де ықпалы аз, сөзі өтімсіз екенін байқатты. Кешегі оқиға қоғамның рухани деңгейін де көрсетті ғой.
– Неге осындай заманда оқиға соңы бүліншілікке апарды? Өйткені біздің көп жастарымыз жұмыссыз, үй-күйі жоқ, қаңғып жүр. Сосын билікке әбден ызалы бола түсті. Олар кез келген шенеунікті аямай жазалайтындай көңіл- күйде болды. Сол ашу-ыза қиратушылыққа алып барды. 2030 жылы озған елдің қатарында боламыз деп ек, тозған елдің қатарынан бір-ақ шықтық. Біздің түбімізге жеткен мақтан. Мақтана-мақтана ақыры елді кедейшілікке апарып тіредік. Барлық проблема жылдар бойы қордаланып келді де жалғыз күнде бұрқ етті. Мұның негізгі себебінің бірі – идеология жоқ. Ал негізгі идеология – әдебиет болуы керек. Қазақ – құлақтың халқы. Ежелден сөз тыңдаған халық. Сол әдебиетпен ауызданып, құлақтанды. Бұрын кітап оқитын адам көп еді. Қазір кітап оқымайтын адамдар көшеде толып кетті. Егер олар кітап оқыған болса, тіпті қазақ әдебиетінің өзінен біршама оқығаны бар адам ондай бұзақылыққа бармайды. Ал әдебиетті оқымаған адам сауатсыз. Сауатсыз адам надандыққа, жабайлыққа тез бой алдырады. Баяғыда Ресей Шешенстанға соғыс ашқанда Евтушенконың жазған мақаласы есіме түседі. Сонда ол: «Орыс офицерлері әдебиетті оқымаған. Егер олар Толстойдың «Қажымұратын» оқығанда Шешенстанмен соғыспас еді» деп жазды. Сол сияқты біздің жастарымыз әдебиетті оқып өскенде мұндай бұзақылыққа бармас еді. Кітап оқудың күрт азайып кетуінен біздің рухани сауатсыздығымыз басталды. Рухани сауатсыздық осыған әкеп тіреді. Егер оның бәрі оқыған, білімді адам болса, оған бармас еді. Түп себебі – осында жатыр. Идеологияның бастауы – ұлттық әдебиет болу керектігін ескермедік.
Тоқаев жаңа Қазақстан деген сөз айтты. Бәріміздің соған көңіліміз ауып, қолдап отырмыз. Өйткені соның кейбір алғышартын жүзеге асыруға кірісті. Атап айтса да болады: Қорғас ісі, Самұрық Қазына, утильалым, «Алтын Орда» базарын тарқату сынды істер бар. «Назарбаев өкілеттіліктерінің бәрінен айырылды» деп шетел телеарналарының бәрі берді. Қандай өкілеттері екенін білмеймін. Енді осылай бастап, төңірегін тазалап жатыр. Бәрін бір күнде бітіре алмайды.
Енді біз төл мәдениетімізді, төл әдебиетімізді халыққа жақындататын амалды ойластыруымыз керек. Бұл істе шетелдің тәжірбиесін пайдалануымыз қажет.
– Осыған дейін әлеуметтік желілерде, баспасөзде қаңтар оқиғасына, елдегі мәселелерге өз ойыңызды ашық айттыңыз. Мәселен, кеше nege.kz сайтына сұхбат беріп, президенттің жасап жатқан өзгерістерін қолдайтыныңызды айтып, сынап та алыпсыз.
– Қаңтар оқиғасы елімізде кеңінен орын алды. Керек болса, қантөгіске дейін бардық. Бұған дейінгі мақалаларымда ащы болса да шындықты айттым. Бірақ ғайбат сөйлеген сөз кеткен жоқ. Nege.kz-тен келіп, жалынып қоймады. Әуелі Ерлан Қаринмен сөйлесіп алайын, сосын барып сендерге сұхбат берейін дедім. Сөйтіп сұхбат бердім. Онда да «Достық үйінде» дүйім жұрттың алдында, Ерлан Қарин өзі жүргізіп отырған жиында айтқанымды айттым. Кеше қарасам, Nege.kz бас тақырыбын «Тоқаевпен кездессем, бәрін айтып бетіне басам» деп айғайлатып тұрып, ғайбат сөзбен беріпті. Тоқаевтың алдына барып бетіне басатын мен кіммін? Бұл – қатын өсек сөздер ғана. Президент менің күнде араласып жүрген замандасым емес, әріптесім емес. Менің айтқаным, егер де уақыты болып, Тоқаев мені қабылдаса, өмірдің біраз проблемаларын айтар едім деген ғана сөз еді.
Мұндай аласапыран кезде артық-ауыс сөздер айтылып жатады. Болған, бола да береді. Біз кешіріммен қарауымыз керек. Әрі Тоқаевтың жағдайын да түсінем, бәрі табан астында болды. Оқиға кезіндегі ішкі-сыртқы жағдай президенттің дегбірін алған болуы керек. Елді, мемлекетті, қаланы қорғау үшін ол әрекеттеріне мен кешіріммен қараймын. Көз алдында қала қирап жатқанда ол сондай іске барды. Кейінгі екі-үш күнде көп нәрседен хабардар болдым. Егерде оның орнында мен президент болсам, не істер едім деп ойладым. Стратегиялық нысандардың бәрін басып алып, қаланы қиратып жатқанда оқ атпайық деп қарап отырамыз ба? Террористтердің ойында не барын мен де, қарапайым халық та білген жоқ. Кейін маған картинаны толық түсіндірді.
Nege.kz ке тағы да айттым: «шымбайға бататындай сөзді айтпауым керек еді. Сендерде журналистика этикасы деген бола ма? Менің айтқанымның өңін айналдырып беріпсіңдер. Бұл кімге пайдалы? Халыққа пайдалы ма? Сендерге пайдалы ма? Мүмкін рейтинг үшін шектен шыққан бір ғайбат сөзбен тақырыпты айғайлатып берсек жұрт көп оқиды деп берген шығарсыңдар. Мақаланың ішінде алып бара жатқан ештеңе жоқ. Тек тақырыпты құртыпсыңдар». Анығын айтқым келіп отыр. Бірақ менің сөзім болмағандықтан ол журналистердің этикасының төмендігі.
– Енді әдебиеттің мәселесіне ойыссақ. Осыдан бірнеше жыл бұрын маған берген бір сұхбатыңызда мемлекеттік баспа ашу, кітап тарату ісі, қаламақы жүйесі туралы Н.Назарбаевқа айттым, ұсындым деп едіңіз. Бұл мәселелер әлі өзекті ғой.
– Тоқаевқа айтатын көп әңгімем бар еді дегенім сол. Бетіне басайын деген сөз емес ол. Міне, осыны айтайын деп едім. Бұрынғы президентке де осыны айтқам.
Қазақстандағы ең үлкен баспа – «Жазушы» баспасын ұзақ жыл басқардым. Сол баспа өзге баспаларды да асырайтын. Қаламақы мәселесін де айтып, құлақты мезі қылдым. Назарбаев «қаламақыны көбейтеміз, көбейтеміз» деп жиі айтты. Бір күні өзімен кездесудің сәті түскенде «Нұреке, қаламақыны қалай көбейтпекшісіз? Қазақстанда 700 жазушы бар. Оның бәрінің қаламақысын көтеру үшін механизм керек» дедім. Шетелдерде арнайы әдебиетті қолдау мемлекеттік қоры болады. Олар осы қор арқылы әдебиетті қаржыландырады. Сөйтіп, Нұрекеңе түсіндірдім: біз бұрынғыға қайта оралып, бір мемлекеттік баспа ашайық. Әр облыстағы мәдениет басқармасынан кітап саудасымен айналысатын екі штат ашып, кітап дүкендерін қалпына келтірейік. Сөйтіп, әр облыстан жыл сайын тақырыптық аталымды бекітіп, оны облыстарға жолдау керек. Әр аймақ сол аталым бойынша кімге қандай бағыттағы қанша кітап керектігі бойынша өтініш жазады. Осылайша тираж жиналады. Мен орта есеппен әр кітапқа 15 мың тираж есептегем. Аймақтар өтініші негізінде жиналған аталымдар бойынша баспаға жібереміз де кітап шыққан соң, жеткізіп береміз. Әрі қарай өздері біледі. Және кітаптың бағасы халықтың қалтасына шақ болуы тиіс. Қазіргідей балалардың кітабын 2 мыңнан сатуға болмайды.
Мемлекеттік баспа ашу үшін мемлекет 375 миллион теңге берсе болды. Әрі қарай бір тиын бермесе де болады. Тираж өскен соң, қаламақы да өседі. Осы айтқандарымды қағазға түсіріп, Назарбаевқа бергем. «Мұның жақсы екен» деді. Бірақ істемеді. Екінші рет жолыққанда тағы айттым, істемеді. Неге жүзеге асырмады деп ойласам, біздің билікке жазушылардың тәуелді болып жүргені тиімді ме деп қалдым. Егер қаламгердің қаламақысы жоғары, тоқ болса, олар тәуелсіз болып кетіп, айтқанды тыңдамай қоя ма деп ойлайды-ау деп өзімше топшыладым. Басқа себебін көре алмадым.
– Жастар, кітап мәселесін айтып жатырсыз ғой. Жаңа өзгерістермен бірге қазақ жастарының да оқу-ағарту мәселесі күн тәртібіне шықты. Жақында президент жастарды Ресейде техникалық мамандарға оқыту керек деген бастама айтты. Мұны ел ішінде «ойбай, тағы да бодан боламыз» деп байбаламдатып жатқандар да бар. Осы жастарды техникалық оқуларға жіберуге қалай қарайсыз?
– Осы біз бір нәрсе болса міндетті түрде біржақты түсінеміз. Анау ВГИК-ті қаншама азаматтарымыз бітірді. Дүниежүзілік әдебиет институтын қаншама қазақ қаламгері оқып, бітіріп шықты. Қалихан, Әкім бәрі соны бітірді. Ресейде оқып келсе де Ресейдің боданы боп кеткен жоқ. Шетелде де «Болашақпен» оқып жатыр ғой.
Тоқаев өте орынды мәселе көтеріп отыр. Гуманитарлық білім жақсы, енді бізге техникалық білім керек. Мәселен, машинаның бөлшектерін сырттан алып келіп, оны құрастыруға маманды тағы шетелден әкелеміз. Техникалық білім алып келетін жастар ертең сол машина жасау сынды салаларда кәнігі маман болады. Сондықтан бізге техникалық интелегенция керек. Сол себепті мұны қолдаймын. Жақсы бастама.
– Сөз соңында әдебиетіміздің ақсақалы ретінде елге, ел азаматтарына айтарыңыз бар ма?
– Елге де, президентке де сабыр тілеймін. Тоқаевпен ол президент болмай тұрып-ақ қарым-қатынасымыз жақсы болған. Әлі де солай. Ел тізгінін қолына алған үшінші жылында мынадай жағдайға тап болды. Аласапыранда мына жақта шерулеткен халық, ана жақта террористтер, оған ескі биліктің ішіндегі қарсы топтар да қосылды. Бір сәтте оның бәрінің тілін табу мүмкін емес. Былай тартсаң өгіз өледі, былай тартсаң арба сынады. Мен қазір президентке жанашырлықпен қарайтын дәрежеге жеттім.
Халыққа да – «сабыр түбі сары алтын» дегім келеді. Біз өзі күту үшін жаралған халық секілдіміз. Сонау 1916 жылдан бері басымыздан не өтпеді. Азамат соғысы, екі ашаршылық, репрессия, соғыс, тағы да репрессия, тың көтеру. Бәрі де өтті. Демек бәрі де өтеді. Аяғына дейін сабырмен қарайық және Тоқаевқа тілекші болайық дегім тұр. Және тағы да бір тілегім бірнеше күнге созылған аласапыранның кезінде жазықсыз жандар да тұтқындалып, біразы түрмеде жатыр. Естуімше олардың бәрін ұрып-соғып жазалау орын алыпты. Кейбір жастар жазықсыз өлім құшып, оны ата-аналары жерлеп қойған жерінен сүйектерін қайта қазып алу да басталған екен. Ол не үшін керек? Бұл қазақтың дәстүрінде, өмірінде болмаған оөқиға ғой. Менің тілегім жаппай жазалаудың кезінде жаппай қамалған жазықсыз көп жандарды бостандыққа шығару керек. Қалай болғанда да өз ұлтымыз, қандастарымыз емес пе? Оларға жанашырлықпен қарауға тиіспіз. Президент Тоқаевқа айтпақ болған ойым да осы еді.
Сұхбаттасқан – Өміржан Әбдіхалықұлы
