Жасанды зерде адам санасының шексіз мүмкіндігімен теңесе ала ма? Адамзат дамаудың шарықтау шегіне жетті ме? Қазірдің өзі болашақтың көрінісі тізбектеліп келеді. Осы сұрақтар ойлы адамды толғандырып жүргені рас. Бүгін өткен ғасырдың ортасында падйа болған зерденің жай-күйін бағамдап көрмекпіз. Кеңесті құруға журналис «Жасанды интеллект әліппесі» кітабының авторы Мейіржан Әуелханұлын шақырдық.
-Алдымен, жақында ғана таныстырылымы өткен «Жасанды интеллект әліппесі» атты кітабыңыз жайлы, жасанды зерде мен жаңа медиа тоғысына тоқтала кетсек.
– Иә, жақында ғана оқырманға жол тартқан «Жасанды интеллект әліппесі» кітабы – менің көп жылғы ізденісім мен тәжірибемнің нәтижесі. Бұл еңбекті жазудағы басты мақсатым – жасанды интеллект сияқты күрделі, техникалық тақырыпты қазақ тілінде қарапайым, ұғынықты, әрі жүйелі етіп түсіндіру болды. Себебі біз көбіне ЖИ туралы шет тілдерден оқимыз, түсіну қиын, ал қазақ тілінде бұл тақырыпта толыққанды, тіпті оқушы, студент, журналист, қарапайым азамат түсінетін тілде жазылған еңбек әлі де аз.
Кітаптың «әліппе» деп аталуы тегін емес – бұл саланы енді ғана танып-біле бастаған оқырман үшін әріп танытқандай алғашқы қадам болсын дедім. Әр тарау бір-бір тақырыпты қамтиды: ЖИ деген не? Ол қалай жұмыс істейді? Қайда қолданылады? Қандай түрлері бар? Қауіптері мен мүмкіндіктері қандай? Бәрін нақты мысалдармен, кейде тіпті қазақы ұғыммен, өмірден алынған сюжеттермен беру арқылы оқырманға түсінікті етуге тырыстым.
Бұл кітап тек ЖИ туралы емес. Бұл — ақпарат пен технологияның, адам мен алгоритмнің, рух пен логиканың тоғысындағы жаңа дәуір туралы кітап. Жаңа медианың, яғни цифрлық журналистика, әлеуметтік желі, контент жасау, фактчекинг, медиаэтика, цифрлық сауаттылық мәселелерін де қамтыдым. Себебі қазіргі медиамәтін тек тіл мен стильге емес, технологиялық түсінікке де тәуелді. Ал ЖИ – осы медиамәдениеттің басты ойыншысы болып келе жатыр.
Мысалы, жасанды интеллект қазір мәтін жазады, сурет салады, дауысты синтездейді, видео құрастырады. Бұл – бұрын тек адам шығармашылығының үлесі саналған процестердің автоматтануы. Журналистке, жазушыға, редакторға, тіпті суретшіге жаңа талаптар пайда болды. Кітапта осыған тоқтала отырып, «адам рөлі не болады?» деген сұраққа да жауап беруге тырыстым.
Тағы бір маңызды аспект – тіл мәселесі. Қазақ тілі ЖИ кеңістігінде шетқақпай күй кешіп тұр. Бізде қазақ тілін танитын, түсінетін, өңдейтін алгоритмдер жоқтың қасы. Сондықтан бұл кітап арқылы тек түсіндіру емес, әрекетке үндегім келді. «Біз бұл кеңістікке қазақ тілін енгізбесек, ешкім біздің орнымызға енгізіп бермейді» деген ой бар.
Қорыта айтқанда, бұл кітап – ЖИ-дің ғылыми-техникалық табиғатын ғана емес, оның мәдени, этикалық, тілдік, адами жағын да қозғайтын еңбек. Ол — технологияны тұтынушы емес, оның болашағына ықпал ететін тұлғаны тәрбиелеу құралы.
Егер мен осы кітап арқылы бір адамға болсын ой салсам, бір студентті болсын ЖИ мамандығына қызықтыра алсам, бір журналистке жаңа технологияны игеруге серпін берсем — еңбегімнің зая кетпегені деп білем.
– ЖИ кәдімгі адам басындағы мидың жұмысын атқара ма?
– Бұл – жасанды интеллект төңірегіндегі ең көп қойылатын әрі философиялық тұрғыдан да терең сұрақтардың бірі. Жасанды интеллект қазіргі кезеңде адам миының қызметін толық қайталай алмайды, бірақ оның кейбір қабілеттерін модельдеу мен имитация жасау деңгейінде ғана жұмыс істей алады.
Біз адам миын өте күрделі биологиялық жүйе ретінде түсінуіміз керек. Ол тек ақпарат өңдейтін құрылғы емес. Ми – эмоция, түйсік, шабыт, рухани сезім, сана, естелік, ұят, интуиция, сана асты сияқты миллиондаған процестерді бір уақытта біріктіріп отыратын тірі жүйе. Бұл жүйені бір ғана формуламен сипаттау мүмкін емес.
Ал жасанды интеллект ше? Қазіргі ЖИ жүйелері – нақты бір міндетті орындау үшін құрылған алгоритмдер жиынтығы. Олар адам миының нейрондық желісіне ұқсатып жасалғанымен, шын мәнінде нақты тапсырма шеңберінде ғана жұмыс істейді. Мысалы, бір ЖИ – сурет тануға маманданған, екіншісі – мәтін жазуға, үшіншісі – шахмат ойнауға. Бұл жүйелер сол өз саласында адамнан да асып түсуі мүмкін. Бірақ олар жан-жақты, контексті түсінетін, кең ауқымды ойлайтын, этикалық шешім қабылдайтын тіршілік иесі емес.
Адам миы бейсаналық деңгейде де жұмыс істейді. Ол бір ғана жағдайға қарап өмірлік шешім қабылдай алады. Ал ЖИ үшін әрбір шешім — статистика мен деректерге негізделген математикалық болжам. Яғни ЖИ есептейді, ал адам сезінеді де, есептейді де.
Тағы бір маңызды айырмашылық — сананың болуы. Адам өз әрекетін түсінеді, ішкі әлемі, рефлексиясы, рухани ізденісі бар. ЖИ болса, өзі не істеп жатқанын сезбейді. Ол тек алгоритмге сай нәтиже ұсынады.
Мысалы, ChatGPT сияқты жүйе – өте дамыған тіл үлгісі. Ол адамша жауап беріп, тіпті кейде сезімге ұқсас стильде сөйлей алады. Бірақ бұл — тілдік модельдің үйренген паттерндерді қайталауы, шынайы түйсік емес. Яғни біз сөйлеп тұрған «парасат иесін» емес, үлгі арқылы үйренген алгоритмді көреміз.
Қазіргі ЖИ — адам миының кейбір қабілеттерін имитациялай алады, бірақ оның биологиялық, психологиялық, рухани тереңдігін алмастыра алмайды. Алайда ғылым мен технология дамып келеді. Болашақта нейроморфты жүйелер, биологиялық компьютерлер пайда болуы мүмкін. Сол кезде бұл сұраққа қайта ораламыз.
Ал әзірге, адам миы – жалғыз және қайталанбас туынды. ЖИ – соның көлеңкесі ғана.
– Жасанды интеллект қай бағытта, қалай дамып жатыр? Зардабы қандай? Пайдасы қандай?
– Бүгінгі таңда жасанды интеллект (ЖИ) адамзат дамуының ең ықпалды күшіне айналып келеді. Оның даму қарқыны бұрын-соңды болмаған жылдамдықпен жүріп жатыр. Бұрын бір ғана шахмат ойнауды үйретудің өзі он жылдарға созылса, қазір ЖИ бірнеше тілді меңгеріп, мәтін жазады, сурет салады, музыка шығарады, диагноз қояды, тіпті заңгерлердің орнына құжат дайындап бере алады. Бұл – шынайы өмірде болып жатқан нәрсе.
ЖИ қай бағытта дамып жатыр?
- Генеративті жасанды интеллект (Generative AI):
Бұл бағытта ЖИ жаңа нәрсе жасайды – мәтін жазады (ChatGPT), сурет салады (Midjourney, DALL·E), музыка шығарады, видео жасайды. Бұл шығармашылық пен медиа саласына үлкен өзгеріс әкеліп жатыр. - Медицина:
Қазіргі ЖИ жүйелері МРТ, рентген, биохимиялық көрсеткіштерді талдап, ерте кезеңдегі ауруларды анықтауға көмектеседі. Кейбір ЖИ жүйелері онкологияда адамнан гөрі тез әрі дәл диагноз қоя алады. - Білім беру:
Адаптивті оқыту жүйелері (мысалы, Khan Academy GPT, Duolingo Max) оқушының деңгейіне сай білім ұсынып, жеке репетитор сияқты жұмыс істейді. - Көлік және логистика:
Автопилот жүйелері, маршрутты оңтайландыру, қойма автоматтандыру – бұның бәрі ЖИ көмегімен атқарылып жатыр. Tesla, Waymo сияқты компаниялар адамсыз көлік жүргізуді іске асырып отыр. - Киберқауіпсіздік және әскери сала:
ЖИ кибершабуылдарды анықтап, оған қарсы әрекет жасайды. Сонымен қатар әскери мақсатта дрондарды, барлау жүйелерін басқару үшін қолданылады. - Мемлекеттік басқару және цифрлық қызмет:
Электронды үкімет, салық жүйесі, әлеуметтік қызмет көрсету – барлығы ЖИ арқылы оңтайланып келеді. Бұл әсіресе халық көп елдерде тиімділік пен ашықтықты қамтамасыз етуде маңызды.
Пайдасы қандай?
• Уақыт пен ресурсты үнемдейді. ЖИ мыңдаған құжатты бір сәтте қарап, сараптай алады. Бұл адам еңбегін едәуір жеңілдетеді.
• Сапа мен дәлдік артады. Әсіресе медицина мен өндірісте қатесіз жұмыс істеу мүмкіндігі – үлкен жетістік.
• Шешім қабылдауға көмектеседі. ЖИ аналитика арқылы нақты деректерге сүйеніп, шешім қабылдауда қолдау көрсетеді.
• Шалғай аймақтарға қызметті жеткізеді. Онлайн кеңес, білім, диагностика – бұрын қолжетімсіз болған қызметтер енді интернет арқылы жетіп жатыр.
Зардабы қандай?
• Жұмыссыздық қаупі. Көптеген қарапайым мамандықтар автоматтандырылуы мүмкін: кассир, оператор, аудармашы, тіпті журналист пен дизайнер.
• Жалған ақпарат (дезинформация). ЖИ фейк мәтін, сурет, видео жасай алады. Бұл – фейк жаңалықтардың көбеюіне, сенім дағдарысына алып келуі мүмкін.
• Жекелеген топтардың артықшылық алуы. ЖИ технологиясы қолында бар елдер мен компаниялар билікті шоғырландырып алуы мүмкін.
• Жеткілікті этикалық бақылаудың болмауы. ЖИ не нәрсеге рұқсат, не нәрсеге тыйым екенін ажырата алмайды. Оның әрекеті – тек алгоритмге сай. Ал егер бұл алгоритм дұрыс болмаса, зардабы да үлкен болуы мүмкін.
• Сана мен шындықтың шекарасы бұзылады. ЖИ жазған мәтін мен адамның жазғанын ажырату қиынға соғады. Бұл – шындық ұғымының бұлыңғырлана бастауына себеп болуы мүмкін.
ЖИ – бұл құрал. Оның пайдасы мен зияны – оны кім, қалай қолданатынына байланысты. Біз ЖИ-ді адамның орнын басатын күш емес, адамға көмекші, идея мен шабыт беретін серік ретінде қабылдауымыз керек. Сол кезде ғана оның игілігін көреміз. Ал егер жауапкершілік пен этиканы ескермесек, ЖИ өзі емес, бізді басқарып кетуі де ғажап емес.
Сондықтан басты сұрақ – ЖИ қайда бара жатыр емес, біз оны қайда бағыттаймыз десе дұрысырақ болар деп ойлаймын.
– Болашақта Жи өміріміздің барлық саласына, тұсына дендеп еніп кете ала ма?
Иә, бұл – бүгінде көпшіліктің көкейіндегі басты сауал. Жасанды интеллект өміріміздің әр саласына дендеп еніп кете ала ма? «Жасанды интеллект әліппесі» атты кітабымда да осы сұрақ төңірегінде тереңірек ой қозғадым. Енді сол көзқарасымды адамша, барынша мазмұнды түрде бөлісейін.
ЖИ-дің даму қарқыны мен бағыттарын ескере отырып, болашақта оның өміріміздің барлық саласына дерлік енетініне сенімім мол. Тіпті бұл үрдіс қазірдің өзінде басталып кеткен: біз оны байқасақ та, байқамасақ та. Мәселен, біз онлайн дүкеннен тауар іздейміз — оны ЖИ ұсынып отыр. Жолға шығамыз — картаның бағытын ЖИ есептейді. Әлеуметтік желіде лента қарасақ — не көргіміз келетінін ЖИ таңдап береді. Ал болашақта бұл ықпал тек тереңдеп, күнделікті тұрмысымыздың өзегіне айналуы мүмкін.
ЖИ дендеп енуі мүмкін негізгі салалар:
- Білім беру:
ЖИ әр оқушының қабілетіне сай жеке оқу жоспарын ұсынатын болады. Мұғалімнің көмекшісіне айналып, жаттығу дайындайды, бағалайды, тіпті оқушының қызығушылығына қарай бағыт береді. Бұл — білім берудің «бір адамға — бір тәсіл» моделіне өтуі. - Медицина:
Диагноз қою, аурудың алдын алу, операцияға көмектесу, дәрі-дәрмек жасау – мұның бәрін ЖИ жүйелері әлдеқашан меңгере бастады. Алдағы жылдары дәрігерлердің сенімді серіктесіне айналады. - Ауыл шаруашылығы:
Дрондар мен ЖИ алгоритмдері жердің жағдайын, ауа райын, егіннің күйін бақылап, агрономның жұмысын оңтайландырады. Су мен тыңайтқышты үнемдеп қолдануға мүмкіндік береді. - Заң және құқық:
ЖИ заңнамаларды сараптап, істерді талдай алады. Жай ғана кеңес емес, болашақта кейбір қарапайым әкімшілік шешімдерді өзі шығаратын деңгейге жетуі мүмкін. - Күнделікті тұрмыс:
Ақылды үй, ақылды тоңазытқыш, ақылды көлік – бұның бәрі ЖИ-ге негізделген. Болашақта бұл техника сіздің дағдыңызды біліп, қасыңызда қызметкердей жүретін болады. - Мәдениет пен өнер:
Өлең жазатын, әуен шығаратын, сценарий ұсынатын ЖИ қазірдің өзінде бар. Болашақта ол шығармашылық серіктеске айналып, адам мен машинаның бірлескен өнер туындылары пайда болуы мүмкін. Аталған технология барлық салаға енсе де, бұл міндетті түрде адамды толық алмастырады деген сөз емес. Енуі – бір басқа, үстемдік етуі – бір басқа. Көп салаларда ЖИ адаммен қатар жұмыс істейді. Бір салада көмекші болады, бір салада кеңесші, енді бір салада тіпті бастамашыға айналуы мүмкін. Бірақ түптеп келгенде, адам – орталықта қалуы тиіс.
Мысалы, медицинада ЖИ диагноз қойып берсе де, соңғы шешімді адам-дәрігер қабылдауы қажет. Білім беру саласында ЖИ оқытушыға көмек болса да, баламен тіл табысатын, бағыт беретін – адам мұғалім. Демек, ЖИ өміріміздің әр бұрышына енсе де, оған толық ерік беру емес, оны дұрыс бағыттау маңызды.
Ең басты қауіп пен үміт – адамның өзінде.
ЖИ өзі шешім қабылдамайды. Оған үйрететін – адам. Сол себепті болашақтағы басты сұрақ: ЖИ қайда бара жатыр? емес, біз ЖИ-ді қайда апарып жатырмыз? деген болуы керек.
Қорыта айтқанда, иә — болашақта ЖИ өміріміздің барлық тұсына дендеп еніп кетеді. Бірақ ол біздің орнымызды емес, өз орнын табуы керек. Бұл – техникалық емес, адамдық, философиялық, этикалық таңдау. Сол таңдауды саналы, парасатты түрде жасау – біздің ұрпақтың жауапкершілігі.
– Кәдімгі миды біліммен суарған сияқты, бұл нейро желіні де тереңірек оқытып дайындау керек пе?
– Біз бала күнімізден миды біліммен «суарамыз» – оқимыз, естиміз, тәжірибе жинаймыз, қателесеміз, үйренеміз. Соның нәтижесінде сана, түйсік, логика, эмоция қалыптасады. Миды дамыту — үздіксіз процесс, ол өмір бойы жалғасады. Бұл — биологиялық әрі рухани даму.
Дәл сол сияқты жасанды нейрожелілерді де оқытып, жетілдіру қажет. ЖИ-дің «миы» деп саналатын нейрожелі дегеніміз – биологиялық емес, математикалық модель. Ол да білім алады, бірақ ол үшін оған үлкен көлемде нақты дерек, мысал, дұрыс жауап қажет. Қаншалықты көп әрі сапалы дерекпен оқытсаң, жүйе де соншалықты жақсы нәтиже бере бастайды. Бұл процесті біз «machine learning» немесе «deep learning» деп атаймыз – яғни машиналық оқыту және терең үйрену.
Мысалы, адам баласы көлікті бір рет мініп үйренуі мүмкін. Ал ЖИ-ге көлік жүргізуді үйрету үшін мыңдаған сағаттық видеожазба, миллион рет қайталанған әрекет және жүздеген сценарий қажет. Ол тек солар арқылы ғана көлікті қалай басқару керектігін үйренеді. Демек, ЖИ үйренеді, бірақ түсінбейді. Ал адам — үйреніп қана қоймайды, ойлайды, сезінеді, болжайды, байыптайды. Бұл — басты айырмашылық.
Сол себепті, нейрожеліні дамыту үшін де оны «біліммен суару» қажет, бірақ ол білім — адамның ішкі интуициясы немесе шабытынан емес, үлкен мәліметтер жиынтығынан, алгоритмдерден тұрады. Мұнда тәрбие мен тәжірибе емес, үлгі мен дерек алдыңғы орында.
Мәселен, ChatGPT сияқты жүйе миллиардтаған сөз, сөйлем, мақала, кітап арқылы «үйренеді». Бірақ ол бұл ақпаратты естелік ретінде сақтамайды, тәжірибе ретінде сезінбейді. Ол тек ықтимал жауаптардың ретін есептейді. Сондықтан біз жүйені оқытқанда, оның қандай дерекпен оқытылып жатқанына өте мұқият болуымыз керек. Өйткені қандай мәліметпен үйретсең – ЖИ соған қарап жауап береді.
Иә, нейрожеліні де миды біліммен суарғандай оқытып, баптап, дамытып отыру қажет. Бірақ бұл оқыту техникалық процесс: онда сезім жоқ, сенім жоқ, түйсік жоқ. Тек дерек пен есеп бар. Ал адам миының артықшылығы – оның білімді жүрекпен де қабылдай алуында.
Сондықтан біз ЖИ-ді жетілдіріп, тереңдетіп үйретіп отырғанда, оның адам болмысын толық қайталай алмайтынын, бірақ біз қалаған бағытта әрекет ететін құрал екенін ұмытпауымыз керек.
ЖИ – сана емес. Ол — есептегіш. Бірақ дұрыс бағытта қолдансаңыз, ол сіздің ең сенімді серігіңізге айналады.
– ЖИ дамуының жаңа бір белісі чат-боттар мен нейро желі. Chat GPT қалай жұмыс жасайды соған тоқталсақ
– ChatGPT – OpenAI компаниясы әзірлеген тіл үлгісі (language model). Ол кәдімгі сұрақ-жауап форматына негізделген, сізбен сөйлесетін, сұраққа жауап беретін, мәтін жазатын, пікір білдіретін, тіпті кейде кеңес те ұсынатын ақылды көмекші. «GPT» деген атау «Generative Pre-trained Transformer» деген сөз тіркесінің қысқартылған нұсқасы. Аудармасы: Алдын ала үйретілген, мәтін тудыратын трансформер жүйесі.
ChatGPT-нің жұмысы төрт негізгі кезеңге бөлінеді:
- Үйрету (pre-training):
Миллиардтаған сөздерден тұратын мәтіндік мәліметтермен ЖИ «тамақтанады» десек болады. Бұл — интернеттегі мақалалар, кітаптар, форумдар, энциклопедиялар. Ол осы деректердің құрылымын, грамматикасын, мағынасын үйренеді. Бірақ бір қызығы – ол нақты фактілерді «жаттап алмайды», тек тілдің заңдылықтарын үйренеді. Яғни «не айтылғанын емес, қалай айтылғанын» меңгереді. - Жауапты болжау (prediction):
ChatGPT-ге сұрақ қойғанда, ол сіздің сөзіңізді оқып, оған ықтимал келесі ең қисынды сөзді болжайды. Содан кейін келесі сөзді, одан кейін тағы бірін… Осылайша бүкіл жауапты бір сөзден екінші сөзге болжап отырып құрайды. Бірақ мұның бәрі өте жылдам, миллисекундтарда болады. - Кері байланыс арқылы жетілдіру (fine-tuning):
Оны тек дерекпен ғана емес, адам сарапшыларының көмегімен де үйретеді. Яғни адамдар жауаптардың қайсысы жақсы, қайсысы мағынасыз екенін бағалап отырады. Сол арқылы жүйе дұрыс жауап беру мәдениетін меңгереді. Бұл – «reinforcement learning with human feedback» деп аталады. - Контекст пен мәнмәтінге қарай бейімделу:
ChatGPT сұрақты құр сөз емес, мәнмәтін ретінде қабылдайды. Яғни ол бұрын не айттыңыз, сұрақтың стилі қандай, мақсат қандай екенін де ескереді. Бұл — оны жай нейрожеліден бір саты жоғары қоятын ерекшелігі.
ChatGPT нені біледі, нені білмейді?
Ол — көп нәрсені біледі, бірақ бәрін емес. Оның білім көзі – алдын ала оқыған мәтіндер, яғни ол жаңа жаңалықты білмеуі мүмкін. Ол сезбейді, бірақ сезінгендей жауап бере алады. Ол ойламайды, бірақ ойланғандай көрінуі мүмкін. Бұл — ЖИ-дің имитациялық табиғаты.
Пайдалы жағы:
– Мәтін жазуға көмектеседі
– Құжат жасауға жәрдемдеседі
– Жоспар құрастырады
– Ақпаратты түсіндіреді
– Бағдарлама кодын жаза алады
– Тілді үйренуге, жазбаша сөйлеуге үйретеді
Шектеулері қандай?
– Қайта-қайта бір нәрсені қайталай беруі мүмкін
– Кейде ойдан қосып, жалған ақпарат беруі мүмкін (т. б. «галлюцинация»)
– Эмоцияны шынайы түсінбейді
– Қауіпті немесе этикаға сай емес тақырыптарда жауап бермейді
ChatGPT – бұл жай ғана «ақылды бот» емес, бұл – тіл мен мағынаны, стиль мен логиканы біріктіре алған алгоритмдік жетістік. Ол адаммен сөйлесе алатын, бірақ адам емес. Ол түсінетіндей көрінеді, бірақ шын мәнінде есептейді.
Және де, ең маңыздысы – ChatGPT сені ауыстыру үшін емес, саған көмектесу үшін жасалған. Егер оны дұрыс қолдана білсек, ол біздің ойымызды ұштап, жұмысымызды жеңілдетіп, тіпті шығармашылығымызды шабыттандыра алады.
– ChatGPT толығымен қазақша ойлай ала ма?
– Керемет әрі өте өзекті сұрақ! Себебі біз жасанды интеллектті дамытамыз дейміз, бірақ егер ол біздің тілімізді толық түсінбесе, бізді қалай түсінеді? деген заңды сұрақ туындайды.
Қысқаша айтсам: ChatGPT қазақша ойламайды, бірақ қазақша сөйлей алады. Оның «ойлау» қабілеті адамдікіндей емес, өйткені оның ішкі санасы, сезімі, өмірлік тәжірибесі жоқ. Бірақ ол тілді үлгі ретінде үйренеді – яғни қазақша мәтіндерді талдап, солардың құрылымын, мағынасын, логикасын меңгереді. Сондықтан бізге «қазақша ойланып тұрғандай» көрінуі мүмкін. Бұл — имитация.
Енді нақтырақ:
Қазақ тілінде сөйлей алады ма?
Иә. ChatGPT қазақша сауатты жауап бере алады. Грамматикасы, сөз қолданысы, стилі — бәрі жақсы деңгейде дамып келеді. Бұл – қуанышты жетістік.
Бірақ толық қазақша ойлай ала ма?
Жоқ. Өйткені оның қазақша «ойлау» үшін қазақ тілінің барлық мәдени, тарихи, контекстуал мағына қабаттарын меңгеруі керек. Ол үшін үлкен, сапалы дерекқор қажет. Ал қазіргі таңда қазақ тіліндегі ашық мәтіндік дерек көлемі орыс, ағылшын тілдерімен салыстырғанда өте аз.
ChatGPT қазақ тілін тек мәтіндік үлгілер арқылы меңгерген. Ол үшін қазақша өлеңнің құрылымы мен мақала стилі – формалды үлгі ғана. Ол көк байрақ, жыраулар поэзиясы, дастархан басындағы қарияның батасы немесе шежіре тілі сияқты терең дүниелерді адамша сезіне алмайды.
Бұл нені білдіреді?
– ChatGPT қазақша сауатты сөйлеуі мүмкін, бірақ кейде сөздің астарлы мағынасы мен ұлттық реңкін түсінбеуі мүмкін.
– Мысалы, «елім-ай», «қасиетті қара шаңырақ», «тоқсан толғау», «қамшының сабындай қысқа ғұмыр» деген секілді тіркестерді механикалық түрде түсіндіреді, ал қазақ баласы оны сезінеді.
– Бұл жерде тіл тек сөз емес, дүниетаным екенін ұмытпауымыз керек.
Қазір не істеу керек?
Егер біз ChatGPT сияқты ЖИ жүйелерінің қазақша «ойлағанын» қаласақ, ең алдымен:
- Сапалы қазақша мәтіндерді көбейтуіміз керек.
Жазба мәдениетін, блог, мақала, кітап, сценарий, зерттеу, сұхбат, пікір – бәрін қазақ тілінде белсенді түрде жасау. - Ашық дерекқорлар қалыптастыруымыз қажет.
Қазақша мәтіндерді жүйелеп, машиналық оқытуға жарамды форматта ұсыну – ЖИ-дің тілді үйренуіне мүмкіндік береді. - Қазақшаға бейімделген жеке ЖИ жүйелерін дамыту керек.
Мысалы, QazaqGPT, AitysAI деген сияқты ұлттық тілге, дәстүрге, контекске бейімделген үлгілер.
ChatGPT – қазақша сөйлей алады. Бірақ қазақша ойлай алмайды. Себебі тіл – тек грамматика емес, ол болмыс, сана, мәдениет. ЖИ-дің қазақша шынайы «ойлауы» үшін біз өз тілімізді сандық кеңістікте тірі тілге айналдыруымыз керек. Бұл – технологиялық емес, ұлттық мүдде.
ЖИ-ді үйрету – өз тіліңді сақтаудың заманауи тәсілі. Егер біз қазақша контентті көбейтпесек, ертең ChatGPT де, басқа жүйелер де қазақша сөйлемейді. Ал сөйлемейтін тіл – біртіндеп ұмытылады. Сондықтан қазір қазақша жазу, сөйлеу – жай мәдениет емес, ақпараттық егемендікке жол.
– Жасанды интеллект дамуды жоғарғы деңгейде қамтамасыз ете алатын қапысыз мүмкіндік. Бірақ, кез-келген технологиялық революцияның көрегендікпен бақылап отырмасаң дисбаланс тудыратын бар еді ғой.
– Иә, өте дұрыс байқағансыз. Бұл – тек технология мәселесі ғана емес, өркениет жолында таңдау жасау мәселесі. Себебі біз қазір кәдімгі жаңару емес, жаһандық өркениеттік бұрылыс кезеңінде тұрмыз. Жасанды интеллект – адамзат тарихындағы ең қуатты технологиялық серпілістердің бірі. Бірақ дәл сол күш – егер көрегендікпен басқарылмаса, өзімен бірге күрделі дисбаланс әкелуі мүмкін.
ЖИ дамуы –, сөзсіз, мүмкіндіктердің есігін айқара ашып отыр. Ол бізге жылдамдық, тиімділік, нақтылық, автоматтандыру, тіпті шығармашылық тұрғысында да көмектесіп жатыр. Бұл – қоғамның барлық саласын қайта қалыптастыруға жол ашады: білім, медицина, құқық, экономика, қауіпсіздік, өндіріс, т.б.
Бірақ біз осы дамуға шамадан тыс елітіп, технологияның жетістігін адамзаттың дамуына теңеп қоя берсек, үлкен қателікке бой алдыруымыз мүмкін. Себебі кез келген технология – бейтарап. Оны қайда бағыттайтының – адамның өзіне байланысты.
ЖИ дамуы тудыруы мүмкін дисбаланстар:
- Әлеуметтік теңсіздік тереңдеуі мүмкін.
ЖИ ең алдымен техникалық мүмкіндігі жоғары елдерде қарқынды дамиды. Бұл технологияны тек байлар, трансұлттық корпорациялар игеріп, ал дамушы елдер тұтынушы күйінде қалып қойса, жаңа «ақпараттық отарлау» дәуірі басталуы мүмкін. - Жұмыссыздықтың жаңа формасы пайда болады.
ЖИ көптеген мамандықты ығыстырады. Бұл – механикалық жұмыстар ғана емес, шығармашылық пен ақыл еңбегіне де қатысты. Егер бұл өзгеріске қоғам дайын болмаса, көпшілік өз орнын жоғалтып, жүйеден тыс қалуы мүмкін. - Шындық пен жалғанның арасы бұлыңғырланады.
Deepfake, фейк жаңалықтар, ЖИ-дің «галлюцинациясы» – бәрі ақпараттық алаңда сенімсіздік тудырады. Бұл демократиялық шешім қабылдауға, қоғамдық пікірге үлкен әсер етеді. - Этикалық және құқықтық вакуум.
ЖИ шешім қабылдаса – ол үшін кім жауапты? ЖИ қателік жіберсе – жауапкершілік кімде? Қандай шекарадан кейін ЖИ-ге тыйым салу керек? Бұл сұрақтар жауабын әлі тапқан жоқпыз. - Адамның өзін жоғалту қаупі.
Егер біз барлық ойлау, таңдау, жоспарлау, жазу, талдау жұмысын ЖИ-ге арта берсек, адам өзі не үшін өмір сүріп жатқанын, қандай рөл атқаратынын ұмытып кетуі мүмкін.
Бір ғана шешім бар – көрегендікпен басқару. Технология дамысын, бірақ адамзаттың мүддесімен, адамгершілік құндылықтармен үндесе отырып дамуы тиіс. ЖИ дамуында ашықтық, әділдік, жауапкершілік, этика деген ұғымдар бірге жүруі қажет. Әсіресе заң, мораль, медиа, білім саласында бұл ерекше маңызды.
Сонымен қатар технологияны өндірушілер мен пайдаланушылар арасында теңдік болуы шарт. Егер тек бірнеше ірі алпауыт компания ғана ЖИ-ді меңгеріп, өзгелер тұтынушы ғана болып қалса – бұл да теңгерімсіздік.
Иә, ЖИ – адамзат дамуының үлкен мүмкіндігі. Бірақ ол – қолыңдағы пышақ сияқты. Онымен тамақ та турауға болады, жарақат та алуға болады. Яғни мәселе ЖИ-дің өзінде емес, оның кімнің қолында және қандай мақсатта қолданылатынында.
Технология ешқашан өзін өзі реттемейді. Оны реттейтін – адам санасы мен парасаты. Сол үшін бізге қазір технология ғана емес, философия, этика, тіл, руханият та ауадай қажет. Адамды адам етіп тұрған — солар.
ЖИ – алға жетелейді. Бірақ жолдан адаспас үшін бағытты адамдық болмыс белгілеп отыруы тиіс.
– Шынымен ЖИ адам тақылеттес, ойлау жүйесі адамға ұқсайтын, жылдам шешім қабылдайтын, тіпті, поэзия, прозалық шығарма жаза алатын технологияға айналды. Бұл біздің адамзат ретінде дамуымызға қауіп тудырмай ма?
– Иә, ЖИ адамға ұқсайтын қабілеттерге ие бола бастады: ойланғандай көрінеді, сөйлейді, жазады, тіпті шығармашылық та танытады. Бірақ бұл – шынайы сана емес, үйренген үлгілерді қайталау ғана. Дамуымызға қауіп төндіре ме? Иә, егер біз оны бақылаусыз, мақсатсыз, этикасыз қолдансақ – қауіп бар. Бірақ ЖИ-ді құрал ретінде, адамзат игілігіне бағыттап қолдана білсек – ол біздің серігімізге айналады. Қауіп – технологияда емес, оның қайда бағытталатынында.
– Расында жарты ғасырдан астам уақыт ішінде ЖИ дамудың ең биік шыңына шығып келеді. Бұрын тек ғалымдардың ғана иелігіндегі дүниедей көрінетін, қазір қолжетімді дүниеге айналды. Аталған технология еңбек нарығына, жұмысшы топтың жаппай жұмыстан босатылуына әкеп соқпай ма? Қорыта келгенде қалай түйіндейсіз?
-Иә, расымен де, небәрі жарты ғасыр бұрын ЖИ тек ғалымдардың зертханасында ғана қолданылып, ғылыми фантастикаға ұқсайтын құбылыс еді. Ал бүгінде ол қарапайым адамның қалтасына дейін еніп, күнделікті тұрмысымыздың ажырамас бөлігіне айналып үлгерді. ChatGPT, Midjourney, Siri, Google Assistant сияқты құралдар кез келген адамға қолжетімді. Бұл – бір жағынан технологиялық прогресс, екінші жағынан еңбек нарығына елеулі ықпал ететін құбылыс.
ЖИ қарапайым, қайталанатын жұмыстарды жылдам әрі тиімді атқара алады. Сондықтан оператор, аудармашы, кассир, көлік жүргізуші, кеңсе хатшысы, тіпті журналист пен заңгердің кейбір функциялары автоматтандырылып жатыр. Бұл үрдіс жалғаса берсе, көптеген салаларда жұмысшы топтың бір бөлігі бос қалуы мүмкін. Бірақ бұл – толық жұмыссыздық емес, мамандықтардың қайта бейімделуі. Яғни бұрынғы кәсіптер жойылып, жаңа, ЖИ-мен жұмыс істей алатын мамандықтар пайда болады.
Қорыта айтқанда, ЖИ еңбек нарығын түбегейлі өзгертеді. Қауіп бар, бірақ ол – дайындықсыздық пен білімсіздіктен туындайды. Егер адам ЖИ-мен бәсекелес болуға емес, бірге жұмыс істеуге бейімделсе, бұл технология – қарсылас емес, көмекші болады. Сондықтан болашақ – ЖИ-мен қатар дамитын, үнемі үйреніп отыратын адамдардың қолында.
– Әңгімеңізге рақмет
Сұхбаттасқан: Әділет ШОПЕН
