Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық өзекті әрі қауіпті проблема болып қала береді. Жыл сайын көптеген әйелдер мен балалар өз үйлерінде зорлық-зомбылыққа ұшырайды, ал олардың басым бөлігі агрессорлардан құтыла алмайды немесе қайдан көмек сұрауға болатынын білмейді. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың негізгі себептеріне ішімдікке салыну, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлығы, психологиялық қысым және бақылау жатады. Қоғамда осы мәселенің алдын алу бойынша түрлі шаралар қабылданғанымен, жағдай әлі де күрделі күйде.
Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың кең таралуының бірнеше себебі бар. Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлығы басты себептердің бірі. Экономикалық қиындықтарға тап болған отбасыларда ер адамдар көбінесе ішімдікке салынып, осының салдарынан агрессиялық мінез-құлық таныта бастайды. Ішімдік адамның өзін-өзі бақылау қабілетін төмендетіп, оның зорлық-зомбылық әрекеттерге баруына ықпал етеді.
Сондай-ақ, психологиялық және эмоционалдық қысым — зорлық-зомбылықтың қосымша себебі. Зерттеулер көрсеткендей, көптеген ер адамдар өздерінің серіктестерін бақылауда ұстап, олардың әр әрекетін қадағалағысы келеді. Қарсы келген жағдайда, агрессорлар физикалық немесе психологиялық қысым көрсетуге дейін барады.
Гүлнар (аты өзгертілген) Қазақстанның бір аймағында тұрып жатқан қарапайым әйел еді. Ол үш баланы тәрбиелеп, үй шаруасымен айналысып, отбасылық өмірді жақсы көретін. Алайда оның күйеуі жылдар бойы ішімдікке салынып, отбасына агрессия көрсете бастады. Әр кеш сайын ішімдік ішкеннен кейін ол үйге оралып, әйеліне күш көрсетіп, ұрып-соғатын. Балалары бұл көріністен қорқып, тығылып, қатты күйзеліске ұшырады.
Гүлнар ұзақ уақыт бойы бұл жағдайды өзгертуге тырысты. Күйеуін алкоголизмге қарсы емделуге шақырды, бірақ нәтиже болмады. Бір күні ішімдік ішкен күйеуі оны тағы да ұрып-соғып, балалардың көзінше қорқытты. Осы сәтте Гүлнар балаларын алып, дағдарыс орталығына баруға мәжбүр болды.
Бұл оқиға көптеген қазақстандық әйелдердің басынан өткен жағдайлардың бірі ғана. Дағдарыс орталығында Гүлнарға психологтар мен заңгерлер көмек көрсетті. Жаңа өмірге бейімделу оңай болмады, бірақ ол балаларымен бірге зорлық-зомбылықсыз жаңа өмір бастауға мүмкіндік алды. Қазақстандағы дағдарыс орталықтары зорлық-зомбылық құрбандарына уақытша пана, психологиялық және заңдық қолдау көрсетеді. Алайда, бұл орталықтардың саны жеткіліксіз, әсіресе ауылдық жерлерде бұл мекемелерге қолжетімділік өте шектеулі.
Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жолында маңызды рөл атқаратын мекемелердің бірі – Алматы қаласындағы КММ «Кризистік орталық «Жан-Сая». Бұл орталық тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына тәулік бойы уақытша пана мен көмек көрсетеді. 50 орынға есептелген орталық жәбірленушілерге 6 айға дейінгі мерзімде психологиялық, заңдық және әлеуметтік қолдау ұсынады. 2024 жылдың қыркүйегіне дейін орталықтың қызметін 8 207 адам пайдаланды, оның ішінде 2 541 адам пана қызметін алды. Сонымен қатар, 3 842 адам психологиялық көмекке жүгінсе, 1 445 адам заңгерлерден кеңес алды. Бұл орталықта тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдер мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін барлық жағдай жасалған.
Статистикаға сүйенсек, орталықта 2024 жылы 365 адам, оның ішінде 124 әйел мен 241 бала тұрып жатыр. Әр жыл сайын жәбірленушілер санының артуы байқалады: 2022 жылы орталық 475 адамға қызмет көрсетсе, 2023 жылы бұл көрсеткіш 406 адамды құрады. Орталық мамандары жәбірленушілердің құжаттарын қалпына келтіріп, құқықтық мәселелерін шешуге көмектеседі. Сондай-ақ, тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандары үшін арнайы телефон сенімі арқылы да консультациялар беріледі, оған 1 527 адам хабарласып, оның ішінде 362-сі кәмелетке толмағандар болған.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесіне қатысты танымал құқық қорғаушы, Қазақстандағы «Кризистік орталықтар одағы» заңды тұлғалар бірлестігінің (ОЮЛ) төрайымы Зульфия Байсакова өзінің пікірін білдірді. Ол Қазақстандағы «Кризистік орталықтар одағының» жетекшісі ретінде көптеген жәбірленушілердің жағдайымен таныс және олардың құқықтарын қорғауда белсенді рөл атқарады. Байсакова біздің зерттеуімізге берген сұхбатында Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылықтың түбегейлі себебін түсіндіре отырып, ішімдікке тәуелділік пен экономикалық жағдайдың төмендігі зорлық-зомбылықтың негізгі факторлары екенін атап өтті.
Байсакова зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдер мен балаларға көрсетілетін көмек жетіспейтінін және бұл салада агрессорлармен жүйелі жұмыс істеу қажеттігін баса айтты. Оның айтуынша, агрессорлармен арнайы курстар өткізіп, олардың мінез-құлқын өзгертуге бағытталған бағдарламалар енгізу қажет. «Зорлық-зомбылық тек жәбірленушіге ғана емес, агрессорға да әсер етеді. Біз агрессорларға көмектесіп, олардың мінез-құлқын өзгертуге тырысуымыз керек», – деді Байсакова.
Зульфия Байсакованың айтуынша, Қазақстанда дағдарыс орталықтарының саны жеткіліксіз, ал ауылдық жерлерде тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдерге көмек көрсету қиын. Осыған байланысты ол мемлекеттік қаржыландыруды арттыру, сондай-ақ құқықтық қорғауды күшейту қажеттігін алға тартты. Оның пікірінше, агрессорлармен жұмыс жүргізудің кешенді жүйесін құру арқылы ғана тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алуға болады.
Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жолында бірқатар шаралар қабылдануда. Мысалы, мемлекет тарапынан дағдарыс орталықтарына қаржылай көмек бөлініп, жәбірленушілерге психологиялық және заңдық қолдау көрсетіледі. 2021 жылы дағдарыс орталықтарына 45 миллиард теңге бөлінгенімен, бұл қаражат барлық қажеттіліктерді қамти алмайды.
Сонымен қатар, құқықтық қорғауды күшейту, заңнаманы жетілдіру және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күресте барлық мемлекеттік органдардың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету қажет. Бұл ретте құқық қорғаушы Зульфия Байсакова заңдар арасындағы сәйкессіздіктердің зорлық-зомбылыққа қарсы күресті қиындататынын да атап өтті.
Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес кешенді және жүйелі тәсілді қажет етеді. Ішімдікке тәуелділік, әлеуметтік-экономикалық қиындықтар және бақылау жасауға деген ұмтылыс – зорлық-зомбылықтың басты себептері. Мемлекет тарапынан көрсетілетін көмек пен қолдау жүйесі жәбірленушілерді қорғауға бағытталған, бірақ агрессорлармен де жұмыс жүргізу қажеттілігі туындап отыр.
Құқық қорғаушы Зульфия Байсакованың пікірі бойынша, зорлық-зомбылықпен күресу үшін мемлекеттік және үкіметтік емес секторлардың ынтымақтастығы артып, заңнамалық реформалар жүргізілуі тиіс. Бұл жүйелі шаралар арқылы ғана Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алып, жәбірленушілердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге болады.
Самал Асқар, arasha
