Еуропада журналистке қандай да бір партияның мүшесі болуға мүмкіндігі жоқ. Ол мемлекеттік қызметте жұмыс істемеуі тиіс. Билікпен де, оппозициямен де жақын араласпағаны абзал. Менің бүгінгі визавиім – Арман Сқабыл «Ақжол» партиясында Орталық кеңес хатшысы. Егер батыс елдерінің бірінде тұрсақ, Арман ағаның өзін толық обьективті журналист деп санау қиын болар еді. Бірақ Қазақстанда позициясы әлсіз әріптестер аз емес. Олардың жанында менің интервьерім еркін ойлы, обьективті журналист екені рас. Мемлекеттік арнаға он бес жылын арнаған азаматтан телеарна саясаты, оның басшылары, эфирге шығудың жолы, кадр сыртындағы шайқастар және ол кісінің азаматтық позициясы жайында сұрадым.
Мақпал Мейірбекқызы: Аға, арада қаншама жыл өтті. Енді ашық айта беруге болатын шығар… Сіз «Хабар» арнасын қимай кеттіңіз бе, жоқ ол жаққа сыймай кеттіңіз бе?
Арман Сқабылұлы: «Хабардан» өз еркіммен екі рет кеттім…
Мақпал Мейірбекқызы: Қашан, қалай кеткеніңіз қызық болып тұр…
Арман Сқабылұлы: Естеріңізде болса, 2002 жылы «Хабар-2» деген таза қазақ тілінде сөйлейтін арна ашылды. Басында Қайнар Олжай директоры, мен бас редакторы болдым. Біраз уақыт өткен соң, арнаның аты да, директоры да ауысты.
Мақпал Мейірбекқызы: «Ел арнаны» айтып отырсыз ғой. Сіздің бағыңыз жанып, бастық болдыңыз…
Арман Сқабылұлы: Директор болып тағайындалған соң, арна жұмысына Серік Абас-шахтың креативті командасын тарттық. Қазір қазақ көрермендері ностальгиямен еске алатын сапалы бағдарламалар дайындалды сол кезде.
Мақпал Мейірбекқызы: Бақытты күндер қанша уақытқа созылды?
Арман Сқабылұлы: Бар болғаны алты айға. Мен қысқа мерзімді еңбек демалысына шыққан кезде еларнаның концепциясы да, жұмыс жүйесі де әп-сәтте өзгеріп кетті. Директордың штатын жауып тастаған. Мені дубляж бөлімінің басшысы етіп бекітіпті. Қазақша бағдарламалар жабылып, орнына орыс тіліндегі хабарлар көрсетіліп жатты. Алдымен аты, кейіннен заты ауысқан арнадан көп ұзамай мен де ауысып кеттім. Азат Перуашевтің ұсынысымен, Ақжол партиясына баспасөз хатшысы болып жұмысқа тұрдым.
Мақпал Мейірбекқызы: Азат Перуашевқа әлі оралатын боламыз. Сіздің досыңыз Серік Абас-шах (ол кезде еңбек демалысына шыққан, шықпағаны белгісіз) директор болып тұрған кезде Еларна түбегейлі жабылды. Мұның артында кім тұр?
Арман Сқабылұлы: Ол жағын нақты білмеймін. Экономика министрі Досаев бюджет қаржысын үнемдеу үшін жаптық деп мәлімдеді. «Ел арнаға» бөлінетін бір миллиард екі жүз мың теңгеге сол жылы Парижде Қазақ елшілігі салынды. Пайда таразысына тартқанда «Еларнадан» гөрі, елшіліктің салмағы басым болып тұр ғой.
Мақпал Мейірбекқызы: Хабар агенттігіне айналып неге бардыңыз?
Арман Сқабылұлы: Телеарнаның адамды тартып тұратын магиясы мен магниті бар. Атын жиі атап жатқан Серік досым «Хабардың» бас продюсері болып тұрған кезінде мені өзіне орынбасар болуға шақырды. Мен келер алдында талап қойдым.
Мақпал Мейірбекқызы: Қандай талап?
Арман Сқабылұлы: Ол кезде «Хабардың» негізгі бөлімдері Астанаға көшіп жатты. Мен келсем, Алматыдағы филиалда қаламын дедім. Басшылық жағы сөзге келмей келісті. Сол кезде көптеген мәселелерде принципімді көрсетіп жүрдім. Орысша жазылған сценарийлерді өткізбеуге тырыстым. Есентаева мен Есентаева сияқты продюсерлермен, қоңырау арқылы келген жүргізушілермен көркемдік кеңес шеңберінде күрестік. Онымыз біраз адамдарға ұнамағаны анық еді. Баян Есентаевамен арадағы дау сол кезде басталған болатын. Ол Күләш Байсейітова туралы түсірілетін фильмде басты рольге КәмшатЖолдыбаеваны ұсынды. Сол кезде қандай шайқас болғанын көрсең… Мен өзім газеттен келген соң, телеарна тіліне қатты мән беремін. Тағы бір оқиға. Баян Есентаева «Трактористтің махаббаты» деген фильмнің сценарийін алып келіпті. Жұрттың бәрі мақтап жатыр. Мен бұл сценарий мазмұны ұрланған деп айттым. Бұрын Кореяда да, Америкада да осындай фильм түсірілген екен. Екіншіден сценарий орысша жазылған. Оны қазақшаға аударуға келісті. Фильм түсіріліп болған соң, мені монтажға шақырды. Қарасам, ауылды келемеждеген эпизодтар бар екен. Өзім шошыдым. Бұл эпизод қайта түсірілуі керек деп басқарма төрағасына хат жаздым. Ал қайта түсіру үлкен ақша. Мен қайта түсірмесеңдер, Президентке хат жазамын дедім. Сөйтіп, монтажда түзетілді. Менің осындай белсенділігім арнадағы белгілі бір адамдарға ұнамады. Көп ұзамай «Көркемдік кеңестен» шеттетілдім. Содан соң, басшылықтағы адамдар келісілген келісімді ұмытып, қызметімді Астанаға ауыстырды. Мен алғысымды айттым да, Хабардың есігін екінші рет сыртынан жауып кеттім.
Мақпал Мейірбекқызы: «Хабардың есігінен шығып, «Ақжолдың» қақпасын қақтыңыз ба?
Арман Сқабылұлы: Партия төрағасы тағы да шақырды.
Мақпал Мейірбекқызы: Азат мырзаның есімі әдемі естіледі әрине. Ол кісі журналистің еркіндігіне қалай қарайды? Сұрағымның жалғасы бар. Сіз әріптестеріңіздің «бір адамның арқасы» деп сөйлегенін сынға аласыз. Олардың бұл әрекетіне жағымпаздықтың ең сүйкімсіз түрі деп баға бердіңіз. Бірақ Азат Перуашев пен «Ақжол» партиясына мүше өзге депутаттар да Президенттің арқасы деген тіркесті көп қолданады. Осындай ситуацияларда саяси позицияларыңызда қайшылық болмай ма?
Арман Сқабылұлы: Азат Перуашев журналист еркіндігіне, құқығына құрметпен қарайтын тұлға. 2001 жылы Павлодарда Азаматтық партияның құрылтай съезі өтті. Сол кезде саясат сахнасына жаңадан шығып жатқан жап- жас жігіт бірінші хатшы болып сайланды. Қазақша тілінде сөйлеуге де, түсінуге де қиналатыны анық көрініп тұр. Мен жанды жерін пайдаланып, ыңғайсыз сұрақ қойдым. «Сіздер алпауыттардың партиясы екендіктеріңіз рас па?» Ол сұрақтың байыбына бармай, «рас» деді. Жауабын сенсация қылып, Хабардан бердік. Ертесіне шоу аралас шу болды. Партияның қызметкерлері кеңсемізге келіп, таспаны бастан аяқ тыңдап шықты. Монтаж емес екеніне көздері жеткен соң, дау басылды. Алайда Азаттың мені жау көретініне күмәнім болмаған еді. Адам алдында не күтіп тұрғанын білмейді ғой. Бірнеше жылдан соң ортақ танысымыз бізді кездестіргенде Азаттың кек сақтамай, маған қызмет ұсынғаны таң қалдырды.
Партияның позициясымен менің жеке көзқарасым көп жағдайда үйлеседі. Мен фейсбуктегі жұрттың талқысына түскен жазбаларымның скриншотын Азатқа жіберемін. Ол кісі оң бағасын береді. Шынымды айтсам, оған түрлі мекемелерден менің атыма жиі арыз түседі. «қой десеңіз…» дегендей.
Мақпал Мейірбекқызы: Қой деді ме енді?
Арман Сқабылұлы: Азат мені азаматтық көзқарасым үшін жазаламайды деп ойлаймын.
Мақпал Мейірбекқызы: Мықты.
Арман Сқабылұлы: Мен фейсбукте көп отырамын. Мемлекеттік арнада жұмыс істейтін екі жүзге жуық оқырманым бар. «Қазақстан» мен «Хабардың» бағдарламаларын сынап пост жазсам әлгі оқырмандар үн түнсіз отырады. Менің ойыма іштей қосылатындықтан қарсы пікір жазбайды. Бірақ лайк та баспайды. Неге?
Мақпал Мейірбекқызы: Су ішіп отырған құдығына түкіргісі келмейтін шығар.
Арман Сқабылұлы: Бірақ менің жекеме шығып, ащы пікіріме бас бармақпен бағаларын береді. Күнтізбеге қараңыз. Қазір, 1937-жыл емес қой. 2017-жыл! Қайбір жылдары «Хабар» арнасында оңаша жиналыс болыпты. Қызметкерлерге Серік Абас-шахты оқуға, лайк басуға тиым салынған екен.
Мен мемлекетке, Президентке ешқашан қарсы шыққан адам емеспін. Шықпаймын да. Жай ғана журналистік міндетімді атқарып, жасыруға болмайтын проблемаларды жазып жүрмін. Мәселен, қазір қоғам болып рухани жаңғыруға ұмтылып жатырмыз. Қолдаймын. Бірақ оның орындалуында олқылықтар бар екені рас қой. Ұлттың ұлы жоспары облыстарда қаңғырумен емес, жаңғырумен жүзеге асуы қажет. Ең алдымен телеарналарымыз түзелуі тиіс. Әйтпесе, Қоянбаев пен Ләйләлар онсыз да кітап оқымайтын жастардың миын айналдырып жатыр.
Мақпал Мейірбекқызы: Арман аға, айтып отырған әнші әртістерге телеарнаның есігін алғаш айқара ашқан сіздер емес пе? Серік Абас-шах Хабардың басшылық қызметінде жүргенде суфлердан қате оқитын әншілер қаптап кеткен жоқ па? «Таң қалмаңыз», «Кеш қалмаңызды» есіңізге түсіріңізші. Жыл сайын жаңа актерлар мен әншілер жүргізіп отырды.
Арман Сқабылұлы: Мен осындай пікірлерді естіп жүрмін. Көп адам Серікті кінәлайды. Бірақ Серік кітап оқитын әншілерді тартты. Бекжан Тұрыс, Дулыға, Шынар, Айгүлдер эфирден көрінуге лайықты болды.
Мақпал Мейірбекқызы: «Ұят болмасын» мен «Жетпіс жеті күннің» актерлары шын мәнінде мықты болды. Олар тұлға. Бірақ басқа ойын сауықтық бағдарламаларды кәсіби деңгейі жоғары мамандар жүргізді деп айта алмаймын.
Арман Сқабылұлы: Енді арасында телеарнаның есігін жапсаң, терезесінен кіріп кететін адамдар болды. «Жеті күн», «Таразы», «Азамат» сияқты салмақты бағдарламаларға жүргізушілерді кастинг арқылы көркемдік кеңестің келісімімен қабылдадық. Ринат Думанұлы солай өтті. Ал мына таңертеңгілік бағдарламалар мен ойын-сауықтық жобалардың проблемасы көп болды. Кейбір әншілер жалақысыз бағдарлама жүргізуге тілек білдірді.
Мақпал Мейірбекқызы: Сол кезде сізге олардың жоғары жақта отырған күйеулері, әкелері немесе ағалары, әлде ағайлары қоңырау соқты ма?
Арман Сқабылұлы: Бір кісілер Серік екеумізге бата алмай, үлкен басшыларға қоңыраулар шалғандарын білем. Бірақ өз басым, олардың көпшілігін өткізбеуге тырыстым. Ләйләнің ас дайындайтын таңғы бағдарламаны жүргізуіне қарсы болдым.
Мақпал Мейірбекқызы: Неге?
Арман Сқабылұлы: Дикциясы нашар болды. Жалпы, мен хабардың эфиріне шығармай қойған көп әншілер басқа арналардың жұлдызы болып жатты. Олар эфирге шығудың оңай жолын біле ме? Түсінбеймін.
Мақпал Мейірбекқызы: Арман аға, мен екінші курс оқып жүргенде Хабардан өндірістік тәжірибеден өттім. Ол кезде қыс мезгілі еді. Кеш ауа кабинетке «Айбын» әскери бағдарламасының режиссері мен редакторы келді. Далада төрт сағат жүріп қатты жаурап қалған. Сіз жұмысқа қабылдаған танымал актриса бір жапырақ хатты қайта-қайта қате оқып, қырық дубль жасауларына тура келіпті. Арман Сқабылға айтып, жүргізушіні ауыстырмайсыздар ма дедім. Олар сізге базыналырын айтыпты. Бірақ сіз мән бермепсіз. Рас па?
Арман Сқабылұлы: Есіме түсті… Біз ол қызды театрда сомдаған рольдеріне қарап көркемдік кеңесте бекіттік. Айбынның қып-қысқа айдарын жүргізді. Кейін сіз айтқандай кемшілктерін байқаған соң, келісім шартты тоқтаттық. Көп сөзге келмей, орнын босатты. Мен үлкен қате жібердім деп ойламаймын.
Мақпал Мейірбекқызы: Сіз мемлекеттік арнада қызмет етіп жүрген әріптестеріңізді көп сынайсыз? Кешірім сұрап, тағы да сіздің Хабардағы қызметіңізге ораламын. Сіздер де сол қазіргі саясатпен жұмыс істедіңіздер ғой.
Арман Сқабылұлы: Арналардың ол кездегі саясаты мен қазіргі саясатында айырмашылық жер мен көктей. Мен төрт жыл «Жеті күнді» жүргізгенде ешкім менің мәтінімді тексерген жоқ. Біз әкімдерді, министрлерді сынай алатынбыз. Қазір мемлекеттік арналардың аудан әкімін сынағанын көрмейміз. Жер мен көктей деген сол. Оның себебін ұлттық идеология мен президент саясатын жүргізіп отырған азаматтардан сұрау керек. Оларға президент сынамаңдар деп айтты дегенге сенбеймін. Оның екінші факторы да бар. Сананы тұрмыс билейді дейді ғой. Қазіргі журналистер бейшара болып кетті. Жалақы жөнінен. Үй жөнінен. Біріншіден өзінің бастығына тәуелді. Екіншіден облыстағы әкімге тәуелді. Немесе белгілі бір министрліктің басшыларына тәуелді. Үндемей мақтап жүрсем, бірдеңеге жетем деп ойлайтын шығар.
Мақпал Мейірбекқызы: Жас журналистердің біріншіден тәжірибесі аз. Екіншіден, әлеуметтік жағдайы төмен. Олармен салыстырғанда сіздердің қай жағынан қарасақ та ұпайларыңыз түгел. Журналистикадан ерте кетіп қалған жоқсыздар ма?
Арман Сқабылұлы: Жоқ. Сауатты сыни мақала жазатын жас журналистер жетеді. Мәселе басшылықта. Басшы Сағат Әшімбаевтардай беделді, Шерхан Мұртазалардай мінезді болып, өз журналистерін қорғауы керек.
Мақпал Мейірбекқызы: Әдетте, президент те, депутаттар да, дәрігерлер де қызметіне кіріспес бұрын ант береді. Журналистер өз жұмысын атқарғанда неге сүйенуі керек?
Арман Сқабылұлы: Журналистік этиканы ұстану керек. «Эйр –Астанада» болған дауды еске алыңыз. Қазақ тілінің мәселесі сөз болғанда барлығымыз екіге бөлініп кеттік қой. Өркен Кенжебектер өңештерін жыртып тұрып, алпауыт компанияны қолдады. Кейіннен сол ініміздің «Эйр Астананың» жаңа маршруттарымен шетелге ұшатынын білдік. Өзіңнің ұлтыңның, тіліңнің мәселесі қозғалып жатқанда қайдағы бір жеңілдіктерге, сыйлықтарға, жолдамаларға бола үнсіз қалу журналистің ең жерге тапталғаны жері деп деп ойлаймын. Есіңде болса, жиырма алтыншы бапқа қатысты қатты дау болды. Өркен Кенжебек сол баптың өзгеруін қолдады. Араға екі апта салып, елбасы жиырма алтыншы баптың өзгермейтінін мәлімдеді. Көп күттірмей Өркен ініміз Президенттің шешімін керемет деп бағалады. Журналисте принцип болуы керек. Этика деген сол. Біздің елде түрлі пресс-секретарлар бар. Журналистерге қолқа салып, ананы мынаны жазғызатын. Сол кезде этика бұзылады. Этика деген – сенің ар ұятың.
Мақпал Мейірбекқызы: Екі-үш жыл бұрын В. Познер пропагандамен ұзақ жылдар айналысқанын ашық мойындап, принципсіз жұмыс істегеніне өкінгенді. Сіз жиырма жылға жуық тележүргізуші, журналист, продюсер болдыңыз. Арна басқардыңыз. Азаматтық позицияңызбен компромиске келген кездеріңіз көп болды ма? Қазір өкінесіз бе?
Арман Сқабылұлы: Өзімді компрамиске келмейтін, айтқанынан қайтпайтын адаммын деп есептемеймін. Мінезім жұмсақ. Сен айтқан нәрселер біраз болуы мүмкін. Тіл қорланып бара жатқан кезде ешқандай компрамиске келген емеспін. Жоғарыда айтқандай, сол ұстанымым қызметіме әсер етті.
Мақпал Мейірбекқызы: Қазіргі саяси журналистикада халыққа емес, билікке, басшыларға ұнау үшін жұмыс жасап жүрген «журналистердің» болашақта Познер секілді өкінуі мүмкін бе?
Арман Сқабылұлы: Адамның ар ұятына байланысты. Олар уақыты келгенде өздерін ақтап алуға тырысады. Сол жүйенің ішінде жүріп күрестім деуі мүмкін. Маған Хабардан кеткеннен кейін сайрап жатсыз деп кінә тағатындар бар. Бірақ мен 2011-жылы сол Хабарда, сол басшылық кезінде көп мәселелерді сынап жаздым. Жеті күнді жүргізіп жүргенде премьер-министрді сынадық. Рерих біздің бір материалымыз үшін үш күн бойы қашып жүрген.
Мақпал Мейірбекқызы: Бүгін журналистердің одағы, академиясы, бас редакторлар клубы бар. Жақында Қазақстандық Медиа Альянс ашылды. Бізді біріктіретін ұйым көп. Бірақ құқығымыз қаншалықты қорғалып жатыр? Осы жылы бірнеше әріптесіміз сотталды. Сейітқазы Матаев, Жанболат Мамай сотталды. Бекжан Ыдырысовтың елден кетуіне тура келді. Біз оларға неге көмектесе алмадық? Әлде шынымен барлығы кінәлі ме?
Арман Сқабылұлы: Қарындасым, мен Жанболат Мамайды адам ретінде аяймын. Өкінішті. Бірақ, саяси жағынан Жанболат Мамаймен жақын араласқан емеспін. Оның Аблязовтың ақшасына газет шығарып жатқаны дәлелденіп жатса мен неге оны қорғауым керек?! Бекжанмен Хабарда бірге жұмыс істегенмін. Жақсы жігіт. Оны да аяймын. Мен сот емеспін, адвокат емеспін. Бірақ енді әйтеуір бірнәрсе істегеннен кейін кетті ғой. Тап-таза болса жүретін еді ғой. Бекжанды ешкім қуалаған жоқ. Ол өзіне қауіп төніп бара жатқан соң кетті. Қаржыны Бигелді жалғыз жемеген шығар. Қасында отырған Бекжаны бар. Адам енді не үшін кетеді? Әйтпесе, мен неге елден кетпеймін? Неге Ермұрат Бәпи кетіп қалмайды? Өткір пікір жазып жатырмын ғой. Егер журналист әділетсіздікпен отырып жатса, онда одақ араласу керек.
Мақпал Мейірбекқызы: Енді соны анықтау үшін одақ араласу керек шығар?
Арман Сқабылұлы: Қазір Одақ жоқ қой.
Мақпал Мейірбекқызы: Президенттен сұхбат алдыңыз ба?
Арман Сқабылұлы: Ол кісімен 2000-жылы Рерих екеуіміз сұхбаттастық. Бірінші сұрақта дауысым шықпай қалды. Біраз уақыттан кейін ашылды. Қазір енді әркім әртүрлі айтады. Ол кісімен бірнеше рет елді аралаған сапарларда бірге болдық. Қостанай қаласында халықпен кездесіп жатырмыз. Ойда-жоқта бір ақсақал елбасын тоқтатты. Амандасып болған соң, әлгі ақсақал: «Қазақпыз ғой, үйден бір үзім нан ауыз тиіп кетпейсің бе?» деді. Президент: «Ал, жүріңіз!» деді. Екеуі үш қабатты үйге қарай кетті. Барлығы аң-таң. О кезде Президенттің баспасөз хатшысы Дулат Қуанышев деген азамат еді. Ол маған: «жүгір, үлгерсең, түсіріп ал» деді. Үйге ентігіп кірсем, екеуі аядай ас үйде әңгіме айтып отыр екен. Нұрекең «Кемпіріңіз бар ма» деп сұрады. Ақсақал кемпірім қайтып кеткен деп айтты. Сол сәтте облыс әкімі жүгіріп кіріп еді, Президент оған қарап: «Ақсақалға кемпір алып беріңдер» деп тапсырма берді. Ол: «Жарайды, міндетті түрде»,- деп қалды.
Мақпал Мейірбеқызы: Нұрсұлтан Назарбаевпен оңаша кездесудің сәті түссе ол кісіге не айтар едіңіз? Қандай сұрақ қояр едіңіз?
Арман Сқабылұлы: Ол кісінің қойған адамдары қандай қате жіберіп жатқанын айтар едім. Халықтың шынайы пікірін жеткізер едім.
Мақпал Мейірбекқызы: Ол кісіге шынайы пікір жетпей жатыр деп ойлайсыз ба?
Арман Сқабылұлы: Білмеймін, сұрыпталып жетіп жатқан шығар…
Мақпал Мейірбекқызы: Әңгімеңізге рахмет,аға.
arasha.kz
