Қылмыс – қоғамның тұрақтылығына, азаматтардың қауіпсіздігіне және мемлекеттің дамуына тікелей әсер ететін күрделі әлеуметтік құбылыс. Қазақстанда қылмысқа қарсы күрес бағытында ауқымды реформалар жүргізіліп, заңнамалар жетілдіріліп жатқанына қарамастан, бұл мәселе өзекті болып қала береді. Қылмыстың алдын алу және оны азайту үшін кешенді шаралар қабылдау қажет.
2024 жылы Қазақстанда жалпы қылмыс деңгейі 11%-ға төмендеп, 152 473-тен 140 272 жағдайға дейін азайды. Ауыр қылмыстар саны 14,9%-ға (44 106-дан 37 548-ге дейін) төмендеді. Ауырлығы орташа қылмыстар 12,6%-ға (67 340-тан 58 874-ке дейін), ал онша ауыр емес қылмыстар 4%-ға (22 741-ден 21 826-ға дейін) азайды. Алайда аса ауыр қылмыстар саны 15,7%-ға өсіп, 2 241-ден 2 593-ге жетті.
Өңірлер бөлінісінде 2024 жылғы қаңтар-желтоқсанда қылмыстардың ең көбі Алматы қаласында (27 576 жағдай), Астана қаласында (18 041 жағдай), Алматы облысында (10 223 жағдай), Қарағанды облысында (9 264 жағдай) және Шымкент қаласында (6 533 жағдай) тіркелген.
Қылмыстың негізгі түрлері және олардың динамикасы
- Адам өлтіру: 2024 жылы адам өлтіру қылмыстары 11%-ға азайды.
- Ұрлық: Ұрлық қылмыстары 27%-ға төмендеді.
- Бұзақылық: Бұзақылық әрекеттері 28%-ға азайды.
- Денсаулыққа ауыр зиян келтіру: Бұл қылмыс түрі 2%-ға төмендеді.
- Мал ұрлығы: Мал ұрлығы деректері 14%-ға азайды. Бұл бағытта 661 қылмыстың беті ашылып, 112 қылмыстық топ әрекетінің жолы кесілді, мал ұрлаған 614 барымташы ұсталды.
- Қарақшылық: Қарақшылық қылмыстары 28%-ға төмендеді.
- Тонау: Тонау қылмыстары 13%-ға азайды.
- Көшедегі құқық бұзушылықтар: Бұл құқық бұзушылықтар 8%-ға төмендеді.
Халықтың құқық қорғау органдарына және сот жүйесіне сенімділік деңгейі қоғамдағы құқықтық тәртіптің нығаюына ықпал етеді. 2023 жылы жүргізілген зерттеулерге сәйкес, азаматтардың құқық қорғау органдарына деген сенімі біршама артқан.
Қылмыспен күресудегі негізгі мәселелер
1. Жемқорлық: Құқық қорғау органдарындағы сыбайлас жемқорлық қылмыспен тиімді күресуге кедергі келтіреді. Жемқорлық фактілері азаматтардың құқық қорғау жүйесіне деген сенімін төмендетеді.
2. Құқық қорғау органдарының материалдық-техникалық базасы: Кейбір өңірлерде полиция бөлімшелерінің жабдықталуы мен қызметкерлердің жұмыс жағдайлары жеткіліксіз деңгейде, бұл олардың қызметінің тиімділігіне әсер етеді.
3. Құқықтық сауаттылықтың төмендігі: Халық арасында құқықтық білімнің жеткіліксіздігі қылмыстың алдын алуға кедергі келтіреді. Азаматтар өз құқықтары мен міндеттерін толық білмеген жағдайда, заң бұзушылықтарға тап болуы мүмкін.
Қазақстанда қылмыспен күресу бағытында бірқатар оң өзгерістер байқалады. Мысалы, 2024 жылы қылмыс деңгейі 102 мыңға дейін немесе 11%-ға төмендеді. 2023 жылмен салыстырғанда 12 700 қылмысқа аз тіркелді. 90-шы жылдармен салыстырғанда, ол кезде қылмыс саны 200 мыңнан асатын.
Қылмысқа қарсы күрес – кез келген мемлекеттің басты міндеттерінің бірі. Қазақстанда бұл бағытта ауқымды реформалар жүргізіліп, қылмыс деңгейін төмендету үшін заңнамалық өзгерістер енгізіліп келеді. Соңғы жылдары кейбір ауыр қылмыстардың азайғаны байқалғанымен, жаңа қауіптер, әсіресе интернет-алаяқтық, есірткі саудасы, ұйымдасқан қылмыс және тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселелері өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бұл қылмыс түрлерін түбегейлі азайту үшін құқық қорғау жүйесін жетілдіру, сот әділдігін қамтамасыз ету және алдын алу шараларын күшейту қажет.
Қылмыстың басты себептері ретінде әлеуметтік теңсіздік, жұмыссыздық, халықтың құқықтық сауатының төмендігі және құқық қорғау органдарындағы жемқорлықты атауға болады. Сондықтан бұл мәселелерді кешенді түрде шешпейінше, қылмыспен күрестің тиімділігі күмән тудырады. Құқық қорғау органдарының ашықтығын қамтамасыз ету, олардың халық алдында есеп беруін күшейту – азаматтардың сенімін арттырып, құқықтық тәртіпті нығайтуға көмектеседі.
Қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етудің бірден-бір жолы – құқықтық мәдениетті дамыту және әрбір азаматтың заңға деген құрметін арттыру. Бұл үшін мектептерде құқықтық сауаттылықты арттыру бағдарламаларын енгізу, жастар арасында құқықбұзушылықтың алдын алуға бағытталған іс-шараларды көбейту маңызды. Құқық қорғау органдарының тек қылмысты ашуға ғана емес, оның алдын алуға да ерекше назар аударғаны жөн.
Сонымен қатар, мемлекеттік деңгейде әлеуметтік әділеттілік орнатылмайынша, қылмыс түбегейлі азаймайды. Жұмыссыздық деңгейін төмендету, халықтың табысын арттыру, әлеуметтік осал топтарға қолдау көрсету – азаматтардың қылмысқа бармауына ықпал ететін негізгі факторлар. Тек материалдық жағдайы жақсарған, өз болашағына сенімді қоғамда қылмыс деңгейін төмендетуге мүмкіндік бар.
Қылмыспен күрес – бұл тек полиция мен соттардың ғана міндеті емес, бұл – бүкіл қоғамның жауапкершілігі. Әрбір азамат заң бұзушылыққа немқұрайлы қарамай, қоғамдық тәртіпті сақтауға үлес қосқанда ғана біз қауіпсіз және әділ қоғам құра аламыз. Қылмысқа қарсы күресті жүйелі түрде жүргізіп, заңның үстемдігін қамтамасыз еткен жағдайда ғана Қазақстан құқықтық, қауіпсіз және дамыған мемлекет бола алады.
Самал Асқар
