XXI ғасыр – жасанды интеллект (ЖИ) дәуірі. Бұл технология адам өмірінің барлық саласына еніп, жұмыс процесін оңтайландырып, жаңа мүмкіндіктер ашуда. Бірақ ЖИ тек жетістіктер мен дамудың символы ғана емес, сонымен қатар бірқатар күрделі мәселелер мен қауіптердің де қайнар көзіне айналды. ЖИ-дің қарқынды дамуы адамзат үшін игілік пе, әлде оның ұзақмерзімді салдары ауыр бола ма? Бұл сұраққа нақты жауап беру үшін біз сарапшылардың пікіріне жүгініп, технологияның артықшылықтары мен қауіптерін жан-жақты талдадық. 

ЖИ бүгінде медицина, қаржы, көлік, білім беру, құқық қорғау, өндіріс, журналистика, әскери салаларда кеңінен қолданылуда. 

Медицинада ЖИ ауруларды ерте анықтап, диагноз қоюда дәстүрлі әдістерден әлдеқайда тиімді жұмыс істейді. Мысалы, Google-дің DeepMind жүйесі қатерлі ісікті анықтауда тәжірибелі дәрігерлерден жақсы нәтиже көрсеткен. Қаржы саласында жасанды интеллект нарықтағы өзгерістерді талдап, инвестициялық шешімдер қабылдауға көмектеседі. Банктер оны несиелік тәуекелдерді бағалау мен алаяқтық әрекеттерді анықтау үшін пайдаланады. Білім беру жүйесінде ЖИ студенттерге жеке оқу бағдарламаларын құрып, оқыту процесін бейімдеуге мүмкіндік береді. Өндірісте автоматтандырылған жүйелер адам еңбегін алмастырып, өнімділікті арттыруда. Бірақ осы жетістіктерге қарамастан, ЖИ технологияларын енгізу көптеген сұрақтарды тудырады. 

ЖИ-дің дамуы еңбек нарығына түбегейлі өзгерістер әкеледі. Көптеген кәсіптерге сұраныс азайып, адамдардың орнын алгоритмдер басуда. Сарапшылардың болжамынша, алдағы 10-20 жылда көптеген мамандықтар толықтай автоматтандырылуы мүмкін. 

Экономист, Future of Work институтының зерттеушісі Дэвид Фриман бұл туралы былай дейді:

Өндіріс пен қызмет көрсету саласында ЖИ енгізу адамдардың жұмыс орындарын қысқартуға әкеледі. 2030 жылға қарай бухгалтерлер, заңгерлер, кассирлер, операторлар, тіпті кейбір дәрігерлер мен мұғалімдерге деген сұраныс төмендейді. Адамдар жаңа дағдыларды меңгеруге мәжбүр болады, ал бұл еңбек нарығындағы теңсіздікті күшейтуі мүмкін. 

Қазақстан жағдайында да бұл мәселе өзекті болмақ. Егер автоматтандыру мен ЖИ-ды енгізу белсенді жүргізілсе, қарапайым жұмысшылардан бастап, кеңсе қызметкерлеріне дейін қысқартулар болуы ықтимал. 

ЖИ технологиялары үлкен деректерді (Big Data) өңдеу арқылы жұмыс істейді. Бұл компаниялар мен мемлекеттік органдарға тиімді шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді, бірақ сонымен қатар азаматтардың жеке мәліметтерінің қауіпсіздігіне қатер төндіреді. 

Киберқауіпсіздік саласының маманы, профессор Майкл Рейнольдстың пікірінше: 

Жасанды интеллект жүйелері үлкен көлемдегі деректерді жинақтайды және талдайды. Егер бұл деректер хакерлердің қолына түссе, жеке ақпараттың таралуы мен алаяқтық қауіпі артады. Сондай-ақ, билік құрылымдары ЖИ-ды азаматтардың іс-әрекеттерін бақылау үшін пайдалану мүмкіндігіне ие. Бұл – демократиялық еркіндіктерге төнетін үлкен қауіп. 

Қытай, Ресей секілді елдерде жасанды интеллект мемлекеттік бақылау жүйесіне еніп, азаматтардың әрбір әрекетін қадағалай алатын деңгейге жетті. Бұл – технологияның саяси бақылау құралына айналу қаупін көрсетеді. 

ЖИ алгоритмдері күрделі шешімдер қабылдай алатын деңгейге жетіп келеді. Бірақ олар кейде адамға түсініксіз немесе тіпті қауіпті шешімдер қабылдауы мүмкін. 

2018 жылы АҚШ-тың Әділет департаментінде ЖИ-дың сот шешімдеріне әсер етуі зерттелген. Нәтижесінде, алгоритмдер кейбір этникалық топтарға қатысты әділетсіз шешімдер қабылдайтыны анықталған. Бұл ЖИ-дың бейтарап емес екенін және оның алгоритмдеріне адамдық көзқарастар мен стереотиптердің әсер етуі мүмкін екенін көрсетеді. 

Жасанды интеллекттің өздігінен шешім қабылдау қабілеті әскери салаларда да үлкен дау тудырып отыр. ЖИ-мен басқарылатын автономды қару-жарақтар жаһандық қауіпсіздікке қауіп төндіруі мүмкін. 

Егер ЖИ бір қате шешім қабылдап, соның салдарынан адам зардап шексе, бұл үшін жауапкершілікті кім көтереді? Жасанды интеллекттің заңдық мәртебесі қандай болуы керек? Бұл – құқықтық тұрғыдан даулы сұрақ. 

Сара Кембридж, құқықтанушы:

Бүгінде заң ЖИ жасаушыларды жауапкершілікке тартуға мүмкіндік бермейді. Егер ЖИ негізінде жұмыс істейтін медициналық бағдарлама дұрыс диагноз қоймаса немесе көлік жүргізушісіз автокөлік апатқа ұшыраса, жауапкершілікті кім алады? Бұл сұраққа әлем әлі нақты жауап тапқан жоқ. Бізге жаңа құқықтық жүйе керек. 

Қысқаша айтқанда, технологияның дамуын тоқтату мүмкін емес, бірақ оны реттеу – маңызды мәселе. Қазіргі таңда АҚШ, Еуропа елдері мен Қытай жасанды интеллектті заңды тұрғыдан шектеу бойынша жұмыс істеуде.  Қазақстан үшін де бұл маңызды. Елде ЖИ технологияларын енгізу қарқынды жүріп жатыр, бірақ оны заңнамалық деңгейде реттеу әлі де толыққанды жүргізілген жоқ. Билік органдары, ІТ-мамандар және құқық қорғаушылар бұл процесті теңгерімді басқаруы керек. 

Біз технологиялық революцияның шарықтау шегінде тұрмыз. Жасанды интеллект әлемді өзгертті және өзгертіп келеді. Бірақ оның бағыты қайда апарады – бұл сұраққа нақты жауап жоқ. Қазірдің өзінде ЖИ бізді жұмыстан айырып, жеке өмірімізді бақылап, моральдық нормаларды шайқалтты. Ол медицинада, өндірісте, қаржыда жаңа мүмкіндіктер ашып жатқанымен, егер біз оған шектеу қоймасақ, ол адамзаттың тағдырын өз қолына алуы мүмкін. 

Бұл жай ғана футуристік сценарий емес. Біз ЖИ-дың алгоритмдері өздігінен шешім қабылдап, кейде қате немесе адам өміріне қауіпті нәтижелерге әкелетінін көрдік. Автопилоттағы көліктердің апатқа ұшырауы, алгоритмдердің расистік немесе сексистік шешімдер қабылдауы, ЖИ-дың сот жүйесінде әділетсіздікке жол беруі – бұл технологияның әлі де бейтарап емес екенін және оны бақылаусыз дамыту үлкен қауіп екенін көрсетеді. 

Ең қауіптісі – адамзаттың ЖИ-ға тәуелді бола бастауы. Жұмысты, ойлауды, тіпті шешім қабылдауды ЖИ-ға жүктеп жатқанда, біз өз рөлімізден айырылып қалмаймыз ба? Егер адам шығармашылықтан, зерттеуден, ойлаудан алыстаса, онда біз кім боламыз? Біз технологияның қожайыны болып қаламыз ба, әлде оның құлына айналамыз ба? 

Әлемнің алпауыт елдері ЖИ-ды бақылау үшін заңнамалық шектеулер енгізіп жатыр, бірақ Қазақстанда бұл мәселе әлі күн тәртібінде толық қаралмаған. Біз технологияның соңынан ілесіп, оның қауіптеріне дайын болмай қалатын елдердің қатарында қалып қоюымыз мүмкін. Егер қазірден бастап ЖИ-ды заңдық тұрғыда реттеп, оның мүмкіндіктерін де, қауіптерін де нақты зерттемесек, ертең тым кеш болуы ықтимал. 

Біз XXI ғасырдың ең үлкен этикалық және технологиялық таңдауына тап болдық: жасанды интеллект – біздің болашағымызды жарқын етеді ме, әлде біздің орнына ойлайтын, әрекет ететін, билейтін күшке айнала ма? Бұл сұрақтың жауабы біз қабылдайтын шешімдерге байланысты. Егер біз енжарлық танытып, технологияны бақылаусыз қалдырсақ, онда адамзат тарихындағы ең үлкен қателікке жол беруіміз мүмкін.

Самал Асқар, arasha