Публицист Артур Нығметов өзінің «Оралдағы қарсылық. 1991 жыл» атты кітабында КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің (КГБ) Батыс Қазақстанда казак сепаратизмін қоздыру жоспарын әшкереледі, деп хабарлайды Arasha.kz.
«Нажмеден Есқалиевке (1990–1992 жылдары Орал облыстық халық депутаттары кеңесінің төрағасы) оралдық казактардың агрессивті ниеттері жөнінде құжаттық мәлімет қажет болды, алайда облыстық КГБ басқармасының бастығы Червяковтың баяндамасынан бәрі тыныш көрінді. УКГБ бастығымен түбегейлі шешімге келуді ойлаған Есқалиев сол кезде құрылған «мерейтой мәселесі» жөніндегі штаб отырыстарының бірінде мүшелерге өзге дереккөздерден алынған материалдарды көрсетті. Онда қаладағы кейбір кәсіпорындар базасында казактардың қарулы топтар құрғаны дәлелденген еді. Есқалиевтің қолында «жорық атаманы» Сутягиннің (Мәскеуде Ресей атамандарының жиналысынан келген) сөздері туралы дерек те болды. Ол оралдық казактарға КСРО вице-президенті Геннадий Янаевпен кездескенін айтып, Оралдағы казак құрылымдарын астыртын режимге көшіруді ұсынған», – деп келтірді Нығметов өз кітабынан үзіндіні әлеуметтік желідегі парақшасында.
Оның айтуынша, облыс басшылығы казактардың мұндай партизандық әрекеттерінің алдын алуға шара қолдануға тиіс еді.
«Штаб отырысында Есқалиев УКГБ бастығы Червяковтан: – Казактардың автономия құруға бағытталған әрекеттерінің күшеюі сізге неге алаң туғызбайды? – деп сұрады. Червяковтың жауабы отырғандарды есеңгіретіп тастады. – Менде казачествоны экстремизмге немесе қандай да бір қарулы жасақ құруға күдіктенуге негіз жоқ, – деді ол салқынқанды түрде. – Сіздер халықты қорқытып, үрей тудырмаңыздар», – деп жазады автор.
Нығметов атап өткендей, «Червяков облыс басшылығының сөзіне құлақ асқысы жоқ екені анық болды, тіпті формалды түрде де. Өзін әдейі өркөкірек ұстап, енді бұл мәселені тек Мәскеудегі КГБ орталық аппараты деңгейінде – Лубянкада шешуге болатыны айқын еді. Дәл сол орталық алаңдағы Дзержинский ескерткішінің артындағы сұр ғимаратта, бұрын Берия отырған кабинетте сол кезде құдіретті генерал Владимир Крючков отырған».
«Мәскеудегі жоғары КГБ органдарына жүгіну үшін облыстың басты чекисінің ұлтаралық араздықты қолдап отырғанына бұлтартпас дәлел қажет еді. Есқалиевтің дереккөздері Червяковтың оралдық казак басшыларымен байланысып, оларға нұсқау беріп жүргенін хабарлады, бірақ мұның бәрі өте құпия сақталды. Мәскеудің толық қолдауын сезінген Червяков қысқа ресми кездесулерде Есқалиев алдында ақталмай, қайта обком партияның КГБ жұмысына араласуға құқығы жоқ екенін ескертіп отырды. Содан кейін Нажмеден Есқалиев тәуекелге барып, Червяковтың орынбасары, қазақ чекисі Тұрысбек Дәулетовті құпия әңгімеге шақырды. Ол ашық айтты: мәселе – Қазақстан тағдыры, чекист ретінде Отан алдындағы парыздан бөлек, қазақ халқы алдындағы борышты да ұмытпау қажет екенін еске салды», – дейді публицист.
Автордың сөзінше, бір аптадан соң Тұрысбек Дәулетов Есқалиевке Червяковтың казак атаманы Качалинмен әңгімесінің жазбасын әкелген. Сол жазбадан Червяковтың казактардың «мерейтойлық шараларын» дайындауда барынша көмектесіп жатқаны белгілі болды.
«Оралдағы казактар жағдайы және Червяковтың рөлі жөнінде Есқалиев дереу Министрлер Кеңесінің төрағасы Назарбаевқа хабар берді. Назарбаев Мәскеудегі КПСС ОК мен КГБ-ға тікелей жүгінуді ұсынды. Сол үшін жедел Мәскеуге ұшып, Кремль мен Лубянкадағы жоғары кабинеттерге кіру қажет еді. КПСС ОК-де оралдық казак мәселесі жөнінде естігенде таңқалмады. Керісінше, Мәскеу бұл жағдайдан хабардар болып, «бұрын заңсыз таратылған казак әскерлерін қайта жаңғыртуға» қызығушылық танытты. «Міне, нағыз демократия! – деді КПСС ОК секторының меңгерушісі Николай Мищенко, Қазақстанның кураторы. – Бұл казачествомен тарихи әділеттілікті қалпына келтірудің қажеттілігі!» Осындай мағынадағы сөзді Есқалиев КСРО КГБ төрағасының орынбасарының кабинетінде де естіді», – деп жазады автор.
Оның айтуынша, Есқалиев сол кезде КСРО КГБ төрағасы Владимир Крючковпен кездесуге қол жеткізген.
«Есқалиев полковник Червяковтың оралдық казак атаманымен әңгімесінің жазбасын көрсетті. Тәжірибелі чекист Крючков ашуын жасыра алмады: мұндай жағдай қалай орын алған? Ол дереу Червяковты телефон арқылы шақыртты. Ештеңе уәде етпей: «Мені дұрыс ақпараттандырмаған сияқты. Мен тексеремін», – деді. Үш күннен кейін полковник Червяков қызметінен босатылып, Оралдан кері шақырылды. Бір аптадан соң Мәскеуден облыстық КГБ жұмысына тексеру жүргізетін үлкен комиссия келді. Ал Червяковтың орынбасары Дәулетов, Гурьев облыстық КГБ басқармасының бастығы қызметіне тағайындалып қойғанына қарамастан, бейресми түрде жазаланып, біраз уақыт Оралда қалдырылды. Кейін Алматы облыстық КГБ басқармасы бастығының орынбасары болып жіберілді. Осылайша ол мансабында зиян шекті», – деп бөлісті Нығметов.
Нығметовтің кітабы қазір сатылымда.
1991 жылы Оралда казактардың сепаратистік көңіл-күйлеріне байланысты өткір ұлтаралық және саяси қақтығыстар орын алды. 15 қыркүйекте қалада Орал казачествосының 400 жылдығын кең көлемде тойлау жоспарланған еді. Казак жетекшілері оны дәстүрді қайта жаңғырту ғана емес, автономияға дейінгі талаптар қою, тіпті «Орал республикасын» құрып, Батыс Қазақстан аумақтарын Ресейге «қайтару» мүмкіндігі деп санады. Қазақ ұлтшылдары мұны ұлттық қауіпсіздік пен аумақтық тұтастыққа қатер ретінде қабылдап, мерекені тоқтатты да жаппай наразылық ұйымдастырды. Қақтығыстар орын алып, казактар шегінді. Ол кезде казактарға Ресейден қолдау бар деген сыбыс тарады, тіпті шекара маңында танктер тұрғаны айтылды. Бұл оқиғалар КСРО ыдырауы мен жалпы саяси тұрақсыздық аясында өрбіп, екі тараптағы ұлтшылдық пен сепаратизмді күшейтті.
