Осы жерде Асекең, мен үшін, күні кешеге дейін парадокс болып келген бір ойды бөлісті. 
– Модильяни айтыпты: «Өмір деген ат төбеліндей аздың көпке, білетіндер мен барлардың, білмейтіндер мен жоқтарға тарту үлестіруінде» («Жизнь состоит в дарении от немногих многим, от тех кто знает и имеет, тем, кто не знает и не имеет») деп. Бір ақынның мынадай бір өлеңі бар: 
Дай мне все! Я не стану богаче,
Все возьми! Я не стану бедней. 
«Маған бүкіл дүниені берсең де бұдан артық байымаймын. 
Менің барымды алсаң да кедейленбеймін» деген сөз. Алайда, ұзаққа созылған өтіріктің шындыққа айналып кететіні сияқты, шындық та ұзақ жасап, ақырында ахуалға, ахуалдан өтірікке айналады. Модеиьянидің де, аталған ақынның да ең үлкен қатесі осы, мәңгі шындық, мәңгі өтірік дегенге сенгендіктерінде. 
Асекең сәл кідіріс жасап, әдетінше қорқорын тұтатып барып, сөзін сабақтады. 
-Уақыт шексіз, өтіріктің қанша рет шындыққа, шындықтың қанша рет өтірікке айналғанын ешкім білмейді. Тіпті, десең, о баста қайсысының шындық, қайсысының өтірік болып жаратылғанын ешкім білмейді. 
– Сонда ешкімнің ештеңе білмегені ме? – дедім мен. 
– Біз көзіміз көріп тұрған ахуалды ғана білеміз, – деді Асекең, – Сол ахуалды өзіміздің өремізге сай шындық деп немесе өтірік деп бағалаймыз. 
– Сонда дүниенің ешқандай қазығы болмағаны ма? – деп сұрадым. 
– Ешқандай да дүние жоқ, – деді Асекең, – Шопенгауэрдің «Дүние деген ол – менің ұғымым мен түсінігім (елестетуім)» («Мир, это мое представление») деген сөзі бар ғой. Білесің бе? 
– Білем, – дедім, – Сонда ештеңе жоқ па? 
– Неге? – деді Асекең сұраққа сұрақпен жауап беріп, – Бар.
– Не бар? – дедім мен.
– Адамның  сауалы бар және мұғжиза бар, – Асекең қорқорының күлін қақты. 
– Аға, сіз сонда мұғжизаға сенесіз бе? – дедім қайран қалып. 
– Сенем деген аз, мен мұғжизадамын, – деді Асекең жымиып. – Сен де … мұғжизадасың. Адамдар мұғжизада өмір сүріп жатқанын ұмытып кеткен. Міне, бүкіл әлемнің қайғысы мен қасіреті осында. 
– Жас кезімде жүрегім мен ақылым, екеуі  екі жаққа қарап тұрғанда, мен мұғжизаға сенбейтінмін, – деді содан соң, – Жүрек сабырлы екен, кемеңгер екен. Ол мені ақылға ертіп, ақылға қосып қоя берді. Міне, өмір өтті. Ақырында, қарап отырсам, жүректікі ақиқат екен. Мен бұл жерде инстинктті, сауатсыз сезімді айтып отырғаным жоқ. Мен ақылды жүрек жайында айтып тұрмын. Жаны шығардың алдында адам бірнеше секунд, кейде бірнеше минут ақылға симайтын азаптан өтеді деседі. Тамұқ деген, тозақ деген осы шығар деп ойлайтынмын. Жұмаққа да, тозаққа да сенбейтінмін. Кейін түсіндім. Тозақ идеясы, мейлі қатыгездіктен, бұл дүниеге деген өштіктен туған болсын, әйтеуір, оның түптамырында кәдімгі адамдық тағдыр жатыр. Дүниеден есесі кеткен, әділет таба алмай қысқа ғұмырын азаппен өткізген кәдімгі адамның тағдыры. Атам қазақта мақал бар «Шын жыласаң, соқыр көзден жас шығады» деген. Адам шын тілесе, бұл дүниеде не болмайды дейсің. 
– Сонда бұрынғылардың айтқанының барлығы рас болғаны ма? – деп сұрадым. 
– Оған ешқандай күмәнің болмасын, – деді Асекең, – Зигмунд Фрейд айтады ғой, «Эпилепсия, делқұлылық, ол ауру емес – тек қана басқа ахуал» («Другая реальность») деп. Әрине, басқа ахуалға бару үшін делқұлы болу шарт емес. Фрейд өзінің тәжірибелерінен айтады. 
Аз-маз үнсіздік орнады. 
– Ақылым мен жүрегім толысып, бір түйсікке айналған сайын тозақ туралы көп ойландым, – деді Асекең. – Ақырында, мына қара жерді басып өткен сансыз ұрпақтың арманы мен мұңы, қасіреті мұхиттай ұлғайып көрінді көзіме. Адам қияметтің табалдырығында тұрғанда бірақ рет кешетін, енді ешқашан қайталанбайтын, қайғы мен қиналыста өткізген жалғыз ғана өмірін салмақтап тұрып айтқан керез сөзі осы – тозақ. 
– Сонда тозақтың бар болғаны ғой, – дедім өз құлағыма өзім сенбей. 
– Мұғжиза, – деді Асеке, – Мен айттым ғой, шын тілектің қандайы болса да орындалады. 
Сену қиын еді. 
– Осындай ойды айтқан басқа адам бар ма? – дедім, анығына жете түскім келіп. 
Асекең күлді. 
– Маған сенбедің. Күмәншіл болғаның дұрыс та шығар. Енді басқа жағынан келейік. Станислав Лемнің «Солярисін» оқыдың ба? 
– Иә, оқыдым, – дедім мен. – Тарковскийдің фильмін де көрдім. 
– Осы романдағы Солярис планетасы, біз әңгіме қылып отырған мұғжизаның схемасы, кішірейтілген шағын бейнесі, – деді Асекең. – Әрине, мен қарабайырлап айтып отырмын. Байқасаң космос станциясында тұрып жатқан ғарышкерлер нені ойласа – сол болады. Станцияда баяғыда өліп қалған адамдар жүр. Ол аруақтар емес, адамның көңіліндегі бейнеге сәйкес Соляристің жасап берген адамдары. Дұрыс түсін, тірілтіп емес, жаңадан сомдап бергені. Әлем әдебиетінде Станислав Лемдей айлакер жазушы жоқ шығар. Ол техника, ғарыш терминдерінде сөйлеп отырып, өзінің барлық діни, мистикалық ойларын оқырманына жеткізген. 
– Ал, сонда … сол адамдардың бірі жын-пері туралы ойласа, Солярис соны да жасап бере ме? – деп сұрадым мен. 
– Міне, екеуміз енді түсіністік, – деді Асекең. – Жасап береді. Себебі, жын да, пері де – адамның санасында. Ал, Солярис, немесе мұғжиза – ол тілсіз, сезімсіз орындаушы ғана. 
Екеуміз бір бірімізге қарадық. 
– Сенің не ойлап отырғаныңды білемін, – деді Асекең. – Сен тозақты ойлап түршігіп отырсың. Жаман ойды неге ойламау керек, енді түсінген шығарсың деймін. Жын-періні ішкі сарайыңа кіргізбе…
… Құрметті оқырман, мен де қаражаяу қазақ емеспін. Бірақ, технократтық, фантастикалық роман немесе философиялық я басқа күрделі шығарманы былай қойып қойыңыз, кез-келген, тіпті, ең қарапайым текстен діни, мистикалық кеңістікке шыға салатын бұндай ойлау техникасы мен үшін әлі күнге дейін жұмбақ нәрсе. Аяғына дейін түсіне алмадым. Зейнолла аға бірде мынадай әңгіме айтып еді.  
– Мәскеуде, ЦДЛ-де бір отырыс болды. Мәскеудің интеллектуалдары жабылып  неше рет шабуылдап Асқарды ала алмады. Ақырында біреуі шаршап: «Асқар, саған дауа жоқ екен. Сен керек болса телефон анықтамасынан да Құдай менен дінді шығарып бере алатын боларсың» («Аскар, ты невозможен. Думаю, если надо ты даже из телефонного справочника можешь вывести Бога и Религию») деді. Менің ойымша ата-бабасы дін ұстағандықтан, діни сана тұқым қуалап қонған шығар. Асқардың бойындағы бұл таңғажайып кабілетті мен басқаша түсіндіре алмаймын…
Бірде тағы да Төлеген ағаның үйінде жиналдық. Бұл жолы орыс эмиграциясының әдебиеті, Куприн, Бунин, Шмелев, Осоргин мен Набоковтың шығармашылығы әңгіме болған. Барлығы «Самиздат» пен «Тамиздаттан» шыққан «Лолитаны» оқып алған. Және барлығы бірауыздан Набоковты шетелдегі орыс әдебиетінің ең ұлы классигі деп пәтуаласқан. Асекең шылымын тұтатып жатып суық жымиды. «Бітті» дедім іштей.
– Набоковтың классик екеніне үлкен күмәнім бар, – деді Асекең, – Мен «Лолитаны» да, басқа да шығармаларын оқып шықтым. Қалыпша семиотика. Оқырман түсіну үшін Набоковтың жанында оның әрбір сөйлемін түсіндіріп Лотман отыруы керек. 
– Қалай? – деді балалардың бірі. – Шетелдің сыны оны жоғары бағалаған ғой. 
– Ол сын мақалалар емес, тіпті рецензияға да жатпайды, – деді Асекең. Ол мақалаларды семиотик ғалымдар жазған.
Асекең әдетінше, өзінің қалай қатты айтып жібергенін байқамай қалды. Бөлмеде ыңғайсыз үнсіздік орнады.   
– Ғафу өтінемін, режімеңіздер, – деді Асекең. – Набоковтың шығармалары әдебиеттану ғылымы үшін таптырмайтын текстер. Бірақ, ол әдебиет емес. 
Асекең томсырайыңқырап отырған балаларға қарап езу тартты.
– Сендер эмиграциядағы орыстың тағдырын тамаша бейнелеген тағы бір үлкен қаламгерді айтпай отырсыңдар. Ол Гайто Газданов. 
– Гайто Газданов дейсіз бе? – деді балалардың бірі. – Странно. Бірінші рет естіп отырмыз. Айтып беріңізші. 
– Мархамат, – деді Асекең, – Газдановтың ұлты осетин. Петербургте туып-өскен. Орысша жетік білім алған. Азамат соғысы кезінде Врангельдің әскерімен Қырымға, одан Қара теңіз арқылы Стамбұлға, Стамбұлдан Парижге барған. Жасы жетіп сол жақта өлген. 
– Бейбіт күнде, жайшылық кезде жазушылар өмірлік дерекке аса көп мән бермейді, – деді Асекең сөзін сабақтап, – Ал, бірақ, революция, түрлі соғыс кезінде, адамның не екені, өркениеттің не екені сынға түседі. Міне, сол кезде, әр оқиға, әр деталь қасиетті дерекке айналады. (Асекең тура осылай айтты, «Священное свидетельство» деді). Ойымша, Гайто Газдановтың әлем әдебиетіне қосқан үлесі осы. Кейде Гарсиа Маркестен осы Газдановтың іздерін шалып қалуға болады. Газданов үлкен жазушылық атаққа жеткенде Маркес Парижде жоқшылықта жүрген. Екеуі кездесті ме, жоқ па, оны білмеймін. Бірақ, Маркестің шығармаларын қарап отырып оның Гайто Газдановты оқығанын шырамыту қиын емес. Сондай-ақ, Газдановтың шығармаларында «символдық өлім» бейнесі көп кездеседі. Яғни, эмиграцияда отырып, Ресейдегі большевик үкіметі қашан құлайды деп күте-күте санасымен сарғайған орыс ақырында амалсыз сол жергілікті өмірге көндігеді. Символдық өлім осыны бейнелейді. Өз мәдениетіңде өліп қана бөтен топыраққа тамыр жая аласың…
… Бұның сыртында Асекеңнің әр кезде айтқан таза теориялық ойларында қисап жоқ. Бірде әдеби ортаның бір отырысында, «Роман ба, әңгіме ме, қайсысының техникасы жоғары» деген сауалға әркім әртүріл пікір айтқан еді. Ақырында жұрттың дені «Қазіргі заман – романның заманы. Енді осылай болады. Романның шеберлігі, ол шеберлік атаулының шыңы» деп бір пікірге келген. Әңгіме басталғаннан ештеңе демей үнсіз отырған Зейнолла аға жымиып Асекеңе қараған. 
– Не дейсің? 
Асекең кейде ренжимін. Қанша уақыттан бері айтылған әңгіменің босқа кеткенін, тыңдаушылардың баяғы сауатсыз деңгейде отырғанын көргенде шаршап қалатын. Бұл жолы да шаршай, немқұрайды түсіндірді. 
– Ағымдағы әдебиет пен классиканы шатастырмаңдар. Абстрактылы шығарма болмайды. Қандай да болмасын роман, ол нақты бір автордың туындысы, бойында жақсы-жаман қасиеттері бар. Қандай да болмасын шығарманы роман, я басқа деп бағаламас бұрын, ол жалпы өнерге жата ма, жоқ па, соны анықтап алу керек. Әдемілеп түптелген қағаз кірпіш – әлі роман емес. Содан соң, роман жанрының кемелденіп, әңгіме жанрының артта қалуының көлденең жұрт біле бермейтін себептері болады. Мынау орыс жазушыларында мақал бар, «Краткость – сестра таланта, но мачеха гонорара» деген. Осы күні гонорар көлемге қарай төленеді. Көк сумен толтырылған романдардың қаптап кетуінің сыры осында. 
– Бірақ, роман жанрының күрделі екенін теріске шығара алмайсыз ғой? – деді балалардың бірі, – Әңгіме оңай, роман қиын.
– Қателесесіз, – деді Асекең еріксіз жымиып. – Егерде қайтпас қажырлы болсаңыз романды жазып шығасыз. Романды көлеммен, массамен, сюжетпен алып шығуға болады.