Халықаралық валюта қоры (IMF) Қазақстан экономикасына қатысты есебін жариялады, деп хабарлайды Arasha.kz.
Экономиканың тамыры кейде сырт көзге мықты көрінеді, бірақ оның ішінде тыныс тарылтып тұрған жүйелік қысым жатқанын байқау үшін тереңірек қарап үйрену керек. Халықаралық валюта қорының 2025 жылғы Қазақстанға қатысты қорытынды есебі дәл осыны ишаралай отырып, ел экономикасының беткі жылтырауынан бөлек, тереңінде жатқан бірнеше ірі мәселені атап көрсетеді. Бұл баяндамадағы ең маңызды белгі – Қазақстан экономикасы өсіп жатыр, бірақ оның өсуі дені сау өсім емес, шамадан тыс қызып тұрған, ішкі қысымға толы өсу.
Экономиканың 2025 жылы 6 пайыз шамасында өсетіні күтіледі. Бұл сырт қарағанда қуанышты көрсеткіш. Бірақ экономиканың потенциалдық өсімінен жоғары қарқын – тым қатты қызған мотор секілді. Мотор қуатты, жылдам, бірақ шамадан тыс қызса – істен шығуы мүмкін. Қазақстан экономикасы да дәл осындай күйде: сұраныс мүмкіндігінен асып кеткен, нарықтық тепе-теңдік бұзылған, ал инфляция тұрақты түрде жоғары деңгейде қалып отыр. Биылғы инфляция 13 пайызға тақайтыны, ал келесі жылы да 11 пайыздан төмендемейтіні болжанады. Ұзақ уақыт жоғары деңгейде сақталған инфляция – экономикадағы жүйелік ақаудың белгісі. Бұл ақау бір ғана саладан емес, бірнеше қабаттан тұрады.
Сол қабаттардың ішінде ең ірісі – мемлекеттік және квазимемлекеттік сектордың шамадан тыс рөлі. Бұл баяндамада айрықша айтылған мәселе. Қазақстанда бюджетті қатаңдату ниеті бар, жаңа Салық кодексі де қабылданды, мұнайға деген дефицитті қысқарту мақсаты қойылды. Бірақ осы қадамдардың әсерін жоққа шығаратын фактор бар: ұлттық компаниялардың, мемлекеттік кәсіпорындардың және субсидияланған жобалардың тым белсенді, тым кеңейген әрекеттері. IMF сөзімен айтсақ, «квазиқаржылық операциялар бюджет тапшылығын қысқартудың нәтижесін төмендетеді». Яғни, Үкімет шығындарды қысқартқысы келеді, бірақ ұлттық компаниялар тарапынан жасалған үлкен көлемдегі жобалар – сол үнемді жұтып қояды. Нәтижесінде елдегі жалпы сұраныс бәрібір жоғары, инфляция бәрібір төмендемейді, ал экономикадағы қызу бәсеңдемейді.
Мұның түп мәні қарапайым: бюджеттен ақша аз жұмсалды делік, бірақ «Самұрық-Қазына», «ҚазМұнайГаз», «Бәйтерек», басқа да мемлекеттік компаниялар өздерінің есебінен миллиардтаған шығын мен субсидияланған жобаларды жүзеге асырса – соңғы нәтиже біреу: экономикаға түсетін қысым бәрібір артады. Бұл квазимемлекеттік сектордың ауыр салмағы Қазақстан экономикасының табиғи тынысын тарылтып, нарықтық тепе-теңдікке тиіспей қоймайтынын көрсетеді.
Инфляцияны ұстай алмай отырған тағы бір фактор – тарифтерді жасанды төмен деңгейде ұстап тұру. Бірнеше жылдан бері тарифтердің шынайы деңгейін тежеп отыру халық үшін қысқа мерзімді «жеңілдік» болғанымен, ұзақ мерзімде экономика үшін қара тастай ауыр салмаққа айналады. IMF ескертуі: тарифтерді біртіндеп көтеру – объективті қажеттілік. Себебі табиғи монополиялар мен коммуналдық қызметтердің шынайы шығындары жиналып келіп, ертең күрт өсімге әкеледі. Бұл – «жасырылған инфляция» құбылысы жылдар бойы жиналып, кейін бір сәтте бәрібір жарылып шығады.
Тағы бір айқын мәселе – сыртқы тәуелділік. КТК құбыры арқылы өтетін мұнай экспорты Қазақстан экономикасының ең үлкен осал тұстарының бірі. Егер мұнай бағасы төмендесе немесе экспорттық тасымалда өзге елдер тудырған кедергілер орын алса, елдің төлем балансы қысымға түседі. IMF бұл тәуекелді «маңызды сыртқы қауіп» деп бағалайды. Егер геосаяси жағдай қиындар болса, экономиканың ішкі қысымы одан сайын күшейеді.
Қазақстан қаржы секторында да біршама тәуекел жинақталып жатыр. Банктердің жағдайы жалпы алғанда тұрақты көрінгенімен, тұтынушылық кредиттің жылдам өсуі халықтың қарыз жүктемесін арттырып, қаржылық тұрақтылыққа қауіп төндіруі мүмкін. IMF мұнда да адресаттық, нақты таргеттелген пруденциялық шаралар қабылдауды ұсынады.
Ең түбегейлі мәселе – ел экономикасында мемлекеттік сектордың үлесі тым жоғары екендігі. Бұл баяндамада ерекше атап көрсетілген құрылымдық проблема. Инвестициялар, инфрақұрылым, кредиттер, субсидиялар – бәрі көбіне мемлекеттің қолында. Бұл модель бастапқы кезеңде экономиканы көтеруге ыңғайлы болғанымен, ұзақ мерзімде жеке кәсіпорындардың қалыпты дамуына, бәсекенің күшеюіне, инновацияның пайда болуына мүмкіндік бермейді. Мемлекет бәрін өзі жасай берсе, жеке сектордың қолы еркін байланады. IMF нақты айтып отырған мәселе: мемлекет рөлін азайтып, құқықтық орта мен нарықтық институттарды күшейту қажет. Әйтпесе, экономика үнемі «қолмен басқарылатын» күйде қалады.
Бюджеттік саясатқа келсек, Қазақстанда мұнайға деген дефицит 8 пайыздан жоғары деңгейде. Бұл – мұнайдан тыс табыстар мен шығындардың арасындағы айырмашылық тым үлкен екенін білдіреді. Іс жүзінде Қазақстан әлі де мұнайға тәуелді, ал мұнайдан түсетін табыс тоқтаған жағдайда бюджетке түсетін салмақ ауыр болады. Сондықтан IMF-тың ұзақ мерзімді ұсынысы – бюджет ережелерін қатаң сақтау, Ұлттық қордан алынатын трансферттерді шектеу, қарыз лимиттерін нақты бекіту.
Баяндамада сығымдалып тұрған бір үлкен ой бар: Қазақстан экономикасы өсіп жатыр, бірақ оның өсуі тұрақсыз, қызуы тым жоғары, ал инфляцияны төмендетуге арналған саясаттар квазимемлекеттік сектордың орасан іс-әрекетінің көлеңкесінде қалуда. Мұндай ортада ақша-кредит саясаты да толық тиімді болмайды, себебі сұраныс пен шығынды мемлекеттік құрылымдар өздері-ақ өсіріп жібереді.
IMF айтуынша, Қазақстан үшін алдағы шешуші бағыт – инфляцияны төмендетіп, экономикалық өсімді жиі құбылмайтын, бірқалыпты арнаға түсіру. Ол үшін тек ставканы көтеру жеткіліксіз. Үкімет пен Ұлттық банк бірдей бағытқа тартып, мемлекеттік компаниялардың шығындары, субсидиялары, жобалары да жалпы макроэкономикалық саясатқа бағынуы керек. Әйтпесе, мемлекеттің бір қолы тежесе, екінші қолы газға басып тұрған теңгерімсіз жүйе жалғаса береді.
